M. Y. Ayupova

n
tovushi uchun zarur bo'lgan holatga qo'yiladi va nu — no — na tovushsiz 
talaffuz qilinadi; bunda jag ' sekin-asta pastga tushiriladi; ne -ni -nu jag' 
sekin ko'tariladi). M ashq beixtiyor harakatga q adar davom ettiriladi. 
Keyin tovushning y u m shoq b o sh lan m asi, to v u sh n in g u n lila r b ilan
birgalikdagi uzluksiz yengil talaffuzi, so 'n g sonor tovushlarning unlilar 
bilan birgalikda bo'g'inlarga bo'lib talaffuz etilishi, gaplarda talaffuz etish 
m ashq qilinadi va hokazo.
D ud u q lan u v ch ilard a m ustaqil n utq n i tarbiy alash d a to 'g 'r i n u tq
shakllarining zaruriy uzluksizligiga rioya qilinadi. Dastlab nazm m atnini 
bir-biriga bog'Iiq holda qaytarish orqali o'qish jarayonida yengil ritm ik 
nutq tarbiyalanadi. Keyin qiyin holatlarda logoped yordam ida m ustaqil 
o'qish, so'z oralatib yoki m atnni ayrim bo'laklarga bo'lib, kim ningdir 
yordamida, bir xil ohangda o'qish; dialogli m atnni o'qish; tinish belgilarini 
hisobga olib, shartli uzunlikka amal qilib to'xtash orqali o'qish; o'rganilgan 
sh e’rni talaffuz etish tavsiya qilinadi.
Mustaqil nutqni tarbiyalashga nutqning boshqa shakllariga nisbatan 
k o 'p vaqt ajratiladi. M ustaqil nutq oldindan tayyorlangan (she’r, qayta 
hikoya qilish, dars m azm unini bayon qilish, ko'rgan-kechirganlar haqida 
hikoya qilish) va oldindan tayyorlanmagan (ko'tilm agan savollarga javoblar 
qaytarishni iltim os qilish, berilgan mavzu xususida gapirish) bo'lish i 
m um kin. N utqning birinchi ko'rinishi duduqlanuvchi uchun ju da yengil 
bo'lgani sababli ikkinchisidan oldin takrorlanadi.
Mustaqil nutqni tarbiyalash uchun nam una sifatidagi ayrim mashqlar: 
berilgan savolga javob, boshlangan jum lani yakunlash, uning o'zi savol 
berish, berilgan so'z asosida jum la tuzish, jum lani qaytadan tuzish, logoped 
yoki o'rto g 'i bilan suhbat, sahnalashtirilgan tom oshalarda ishtirok etish, 
bayon qilingan vokeani, rasm b o'yicha dram atik m atnni so'zlab berish, 
tom osha qilingan teatr, kino haqida, shaxsiy kuzatishlar haqida, hodisalar 
to 'g'risida so'zlash; telefon orqali suhbatlashish; m a’ruza, bahsda ishtirok 
etish va hokazo.
Logopedik m ashg'ulotlarning nutq m ateriali m azm uni buzilishining 
tuzilishiga, yoshga, duduqlanuvchilar guruhiga, duduqlanishning o 'tib

---

borishiga, duduqlanuvchining o 'z nuqsoniga bo'lgan m unosabatiga va 
boshqa k o ‘pgina om illai^a b o g iiq holda o ‘zgartiriladi. Bunday om illarning 
hisobga olinishi: duduqlanuvchini tabaqalashtirib chuq ur o ‘rganishni va 
d u d u q la n is h n i b a r ta r a f e tis h y u z a s id a n tu rlic h a m e to d ik a la rn in g
yaratilishiga im kon beradi.
D u d u q la n a d ig a n b o l a l a r b ila n o lib b o r ila d ig a n lo g o p e d i k
m ashg'ulotlarga quyiladigan asosiy talablar:
1. 
Logopedik m ashg'ulotlar duduqlanuvchi bolaning nutqi va shaxsiga 
pedagogik-tuzatish orqali t a ’sir etishning asosiy vazifalarini o 'z id a aks 
ettiradi.
2. Logopedik m ashg'ulotlar m uayyan tartib d a, uzluksiz, bosqichli, 
asosiy didaktik prinsiplarni hisobga olgan holda h a r bir bolaning shaxsiy 
xususiyatlariga bog'Iiq ravishda; bolalarning ongliligi va faolligiga tayangan 
holda olib boriladi; m ashg'ulotlarda qo'llanm alar, ta ’limning ko'rgazm ali, 
texnik vositalaridan foydalaniladi; m ashg'ulotlar tarbiyalanayotgan to 'g 'ri 
nutq va xatti-harakat ko'nikm alarining m ustahkam bo'lishiga yordam
beradi.
3. Logopedik m ashg'ulotlar m aktabgacha tarbiya yoshidagi va m aktab 
yoshidagi bolalarni tarbiyalash va o'qitish dasturlari talablariga mos bo'ladi.
4. M ashg'u lotlarda duduq lan ad ig an bolalarning turli sh aroitlarda 
to 'g 'ri nutqi va xatti-harakatini m ashq qildirish zarurligi hisobga olinadi, 
m asalan: logopediya k ab in etid a va u n d a n tash q arid a , turli h ay o tiy
vaziyatlarda, tanish va notanish shaxslarning ishtirokida va hokazo. Shu 
m a q sa d d a lo g o p ed ik m a s h g 'u lo tla rn in g tu rli k o 'rin ish la ri: n u tq n i 
rivojlantirishga d oir ko'pgina ish shakllari, didaktik, harakatli, sujetli- 
rolli va ijodiy o'y inlar, sayohatlar, ertaliklar, konsertlarga tayyorlanish 
ham da ularda ishtirok etish, mikrofon oldida so'zga chiqish va boshqalarda 
qo'llaniladi.
5. M ashg'ulotlar shunday tashkil qilinadiki, ularda bola duduqlanishsiz 
va u bilan birga kelib chiqadigan buzilishlarsiz gapirishi lozim.
6
. M ashg'ulotlar boladagi yaxshi kayfiyatni, bardam lik, o 'z kuchiga 
ishonchni m ustahkam laydi.
7. Duduqlanuvchilar bilan olib boriladigan m ashg'ulotlarda to 'g 'ri nutq 
namunalari logopedning, samarali shug'ullanadigan bolalarning nutqi, badiiy 
so 'z u stalarining chiqishlari aks ettirilg an m agn itofon yozuvlari va 
plastinkalar, logopediya kursini aw al muvaffaqiyatli tam om laganlarning 
tantanali chiqishlari va hokazolar m untazam ishtirok etadi.
8
. M ashg'ulotlar atrofdagilarning duduqlanadigan bolaga nisbatan 
to 'g 'r i m unosabatda bo'lishlari va uning to 'g 'ri tarbiyalanishi asosida 
olib boriladi.
D u d u q lan a d ig a n bolaning m ustaqil ishlashini tashkil etish nu tq
tarbiyachisi vazifalarini oilaviy-m aishiy, o'quv-tarbiyaviy sharoitlarda va 
uning tengdoshlari jam oasida bajarilishiga yo'naltiriladi.
351

---

G uruhlarni to 'ldirish duduqlanuvchilar yoshini hisobga olgan holda 
olib boriladi. Y oshlarning turlicha bo'lishi logoped ishining o ‘ziga xos 
m etodikalaridan foydalanish zarurligini, uning ayrim k o m pon entlari 
sam aradorligini o'zgartirishni talab etadi.
M a k ta b g a c h a ta rb iy a y o shdagi b o la la rd a o ‘y in tu s id a g i n u tq
m ashg‘ulotlari, tarbiyaviy tadbirlar, ayrim hollarda — tibbiy tad birlar 
asosiy o ‘rin egallaydi. 0 ‘sm irlar va kattalarda aksincha, tibbiy vositalar, 
psixoterapiya (shu ju m ladan, uning suggestiv m etodlari), kam hollarda
— pedagogik vositalar m uhim ahamiyat kasb etadi.
Tarbiyaning asosiy vazifasi bolalarni tegishli dasturlarda qayd etilgan 
bilim va ko ‘nikm alarga o ‘rgatishdan iborat bo 'ladi, Bu vazifalarni aqliy, 
ahloqiy, jism oniy va m ehnat tarbiyasi b o'yicha o 'q u v m ashg'ulotlarida 
am alga oshira borib, tarbiyachi har bir bolaning nutqiy tuzatish tarbiyasi 
bilan bog'Iiq holdagi nutq imkoniyatlarini inobatga oladi. B undan tashqari, 
tarbiyachi o 'z mashg'ulotlarida, darslarda, kun tartibining ayrim paytlarida, 
e rk in o 'y in va m a s h g 'u lo tla rd a b o la la rn in g n u tq k o 'n ik m a la r in i 
m ustahkam laydi.
Logopedik ritm ika logopedik ishning m uhim bo 'lim i hisoblanadi. 
Bu nutqiy tuzatish tarbiyasi m aqsadlarida am alga oshiriladigan musiqali 
h a ra k a t, nutq iy h a ra k a t, m usiqali n u tq to p sh iriq la ri va m ash q lari 
sistem asini o'zida aks ettiradi. Logopedik ritm ika, o 'z in in g tashkiliy 
tartibiga qaram asdan, logopedik m ashg'ulotlarga q o 'sh im ch a hisoblanadi 
va unga maxsus ajratilgan vaqtda olib boriladi, shuningdek, logoped 
m ashg'ulotlariga, qism an tarbiyachi m ashg'ulotlariga qo'shiladi.
Duduqlanuvchilar bilan quyidagi logopedik ritm ika vositalarini qo'llash 
m aqsadga muvofiqdir: kirish mashqlari; yuz im o-ishoralari, diqqat bilan 
eshitish va xotira, ko'rish diqqati va xotirasini rivojlantirish, fazoda m o'ljal 
olish va ritm hissini rivojlantirish, taqlidchanlikni rivojlantirish m ashqlari 
va o'yinlari; irodaviy sifatlar, faollik, m ustaqillik, tash abb usko rlik ni 
rivojlantirish maqsadidagi ijodiy, sujetli-rolli, harakatli o'yinlar; um um iy 
harakatlarni, qo'l, panja, barm oqlar harakatlarini rivojlantirish m aqsadida 
qoidalari bo'lgan harakatli o'yinlar, mashqlar; nutq tuzilishini rivojlantirish 
uchun m usiqa jo'rligidagi m ashq va qo'shiqli o 'y in lar, dram alashtirilgan 
o'yinlar; xayol, ijodiy qobiliyatlar, musiqiy xotira va musiqiy ijodiylikni 
rivojlantirishga qaratilgan m ashqlar, o'yinlar; badiiy lavhalar, ertaliklar, 
k o 'n g ilo c h a r tom oshalar, bayram chiqishlari (b o la la r u c h u n ), kulgi 
kechalari, imo-ishorali tom oshalar, konsertlar va hokazo (kattalar uchun).
Harakatli, musiqiy-harakatli, musiqiy-nutqli, ritmik, musiqa jo'rligisiz 
nutqli, harakatli-nutqli mashq va o'yinlar prosodiyani-duduqlanuvchining 
h a ra k a t soh asin i n o rm a lla sh tira d i, bu esa, o 'z n a v b a tid a , u n in g
m uom alaga, suhbat ishtirokchisiga, a tro f-m u h itg a va o 'z n u tq in in g
buzilishiga nisbatan m unosabatini qayta ko'rishga yordam beradi. Bu 
qayta ko'rish xulq-atvor va xatti-harakatning shunday ijobiy xususiyatlari

---

bilan bog‘langanki, ular d u d u q la n u v c h id a ru h iy h ara k a tla n tiru v c h i 
vositasini tuzatish jarayonida n am oyo n bo 'lad i, jum ladan: harakatdagi 
ishonch, ularni boshqarish, m uom aladagi tashabbuskorlik, harakat va 
nutq qiyinchiliklarini yengishdagi m ustaqillik, faoliyatdagi tirishqoqlik, 
nutq buzilishiga nisbatan m unosabatni qayta ko‘rish bilan bog‘liq holda 
hayotiy vaziyatlar m ohiyatiga qayta m uvofiqlashish.
Shunday qilib, logopedik ritm ika duduqlanuvchi shaxsining qayta 
tarbiyalanishi, ijtimoiy moslashuvi uchun, shuningdek, uning um um iy 
va nutq harakat vositalarini m ashq qildirish va tuzatish uchun (V. A. 
G rin er, N . Sam oylenko, G .A. Volkova, V .I. D reevyannikov, Ye.V. 
Oganesyan, N.A. Richkova) k atta aham iyatga egadir.
D u d u q la n u v c h ila m in g ijtim o iy m oslashu vi borasidagi v az ifalar 
(o‘smirlar va kattalar masalasida tiklanish ham bo ‘lishi m um kin) pedagogik 
va ruhiy t a ’sir etish majmuyi y o ‘li bilan am alga oshiriladi. Bunda oila 
muhim va hal qiluvchi o ‘rin tutadi. Bolaning oilaga va ota-onaga nisbatan 
his-hayajonli bog‘lanishining m uhim darajasi jiddiy ruhiy omil sanaladi, 
logoped ota-onalarga m aslahat berish va ular bilan m etodik ishlar olib 
borishda buni hisobga oladi. Oila o'zining tabiiy ruhiy-pedagogik tiklovchi 
ta ’siri bilan duduqlanuvchi shaxsini qayta tarbiyalash va uning to ‘g ‘ri 
nutqini m ustahkam lashda birlam chi va kuchli asos sanaladi.
O ta -o n a la r va pedagoglarga bilan m aslahat berish va ular bilan 
m etodik ish olib borish duduqlanadigan bolaga t a ’sir o ‘tkazish u chu n 
qulay shart-sh aro itlarn i t a ’m inlashga; uyda va bolalar m uassasalarida 
u nga n isb atan to 'g 'r i m u n o sab atn i yaratishga; b o lan in g lo go ped ik
m ash g 'u lo tlard an tashqari hollarda za ru r m ustaqil ishlashini tashkil 
etishga yo'n altirilgandir.
B u n d ay ish sh a k lla ri q u y id a g ila rd a n ib o ra td ir: o ta - o n a la r va 
pedagoglarni duduqlan ish n in g m ohiyati va sabablari haqidagi q a to r 
s u h b a tla r k o 'r in is h id a , d u d u q la n is h va d u d u q la n a d ig a n sh a x sla r 
to'g'risidagi, uning paydo bo'lishidagi m uhim jih atlar va uni bartaraf 
etish uslublari haqidagi nutq m ashg'ulotlarining mohiyati va yo'nalishlari 
xususidagi pedagogik-tuzatish jarayonida ota-o n alar va pedagoglarning 
tutadigan o 'rn i haqidagi, uydagi kun tartib in in g m uhim to m o n la ri 
to ‘g‘risidagi, atrofdagilarning duduqlanadigan bolaga nisbatan m unosabati 
va hokazolar haqidagi zarur bilim lar bilan ta ’minlash.
S uhbatlarning tashkil etilishi o ta-o n a lar uchun h ar bir bola haqidagi 
alohida, yakka tartibdagi maslahatlar berishni istisno etm aydi. Shuningdek, 
ota-onalam ing logopedik mashg'ulotlarda ishtirok etishlari ham muhimdir. 
Bunda ular duduqlanishni bartaraf etishga yondashish qonun-qoidalari, 
bolalardagi nutq tortishishlarining oldini olish va ularni tugatish usullari 
bilan tanishish im koniga ega bo lad ilar.
353

---