M. Y. Ayupova

Gipotonus disfoniya 
(afoniya) —ovoz boylam lari muskullari tonusining 
pasayishi natijasida ovozning buzilishidir. B unda ovoz buzilishining asosiy 
sabablari: ovoz boylam lari m uskullarining z o ‘riqib taranglashuvi, kasallik 
vaq tid a ovozga yuklam a tu sh ish i, o 'tk ir resp irato r-v iru sli infeksion 
kasalliklar; organizm da vitam in yetishm ovchiligi; gorm onal disfunksiya 
organizm ning turli xil surunkali kasalliklari. B em orlar ovozning tezda 
c h a rch ash id an , xirillashidan shikoyat qilad ilar. Traxeya va hiqildoq 
bilvosita laringoskopiya qilinganda shilliq qavatda hech qanday yallig'lanish 
belgilari kuzatilm aydi. Ovoz boylam lari harak atch an , tonusi pasaygan, 
fonatsiyada yoriq taranglashgan oval holatda qoladi, b a ’zida orqa qismi 
uchburchak shaklida bo'ladi.
Gipertom is disfoniya (afoniya) — bu ovoz boylam larining muskul 
tonu sin in g oshishi bilan ovozning buzilishi tu sh u n ila d i. G ip erto n u s 
disfoniya afoniya k o'proq shovqinli joyda ovozga z o 'r berib gapirganda, 
baqirib gapirganda kelib chiqadi. B unday ovoz buzilish m exanizm i qorin 
m u s k u lla r in in g t a r a n g la s h u v ig a , d ia f r a g m a n i n g t o 'l q i n s i m o n
harakatlanishiga yuz va buyin m uskullarining taranglashuviga olib keladi.
B em orlar bo'yin hiqildoqdagi og'riq noqulaylikni his qilish ovozning 
tez charchashi xirillashidan shikoyat qiladilar. Bilvosita laringoskopiya 
qilinganda fonatsiya vaqtida ovoz boylam lari birbiriga qattiq bo'lib birikib 
turgan ko'rinadi. Burm alarning cheti shishi natijasida ular bir-biriga tegib, 
ishqalanib shilliq ajratadi.
M utatsiya davrida him oyalovchi tartibga rioya qilmaslik oqibatida 
ovoz apparati yuklam asini orttirish hiqildiq ichki m uskullari faoliyatining 
gipogipertonus ko'rinishidagi buzilishlariga olib keladi.
B olalar ovozini rivojlantirish va tiklash metodikasi
Hozirgi zam on logopediya fani organizm ning y o'qolgan funksiyasini 
q a y ta tik la s h v a z ifa sin i in s o n p a rv a r b e m o r n i ja r o h a tla s h g a y o 'l 
qo'ym aydigan m etodlardan foydalanib hal qiladi. Ovozni tiklashda G. 
Shoppe m etodi bo'yicha ish olib borish m aqsadga muvofiqdir. G . Shoppe
177

---

1888-yildayoq b o ‘g ‘iz m uskulaturasiga va shilliq pardasiga t a ’sir qiluvchi 
qon aylanishini regulirovka kiluvchi shilliq m oddani kam aytiruvchi massaj 
qilish zarur deb ko'rsatgan edi.
O rto fo n ik d av o lash g a X IX asr o x irla rid a aso s so lin d i. B u n d a 
fonosteniya va funksional afoniyani davolashda artikulatsion gim nastika, 
nafas mashqlari, um um iy tana gimnastikasi, vibratsiya, elektrovoz vilkalari 
tavsiya qilinar edi. G. G utsm an bem orning nutq rejimiga alohida ahamiyat 
beradi va 8—10 kun davom ida m utlaq tinchlik b o ‘lishi tavsiya qilinadi.
G . G utsm an birinchi bo'lib, funksional ovoz buzilishlarini bartaraf qiluvchi 
ishning u yoki bu darajada m ukam m alroq tizim ini tak lif qildi.
Kom pleks davolash m etodi — fonik ortopediya — funksional ovoz 
buzilishlarida qo'llanilgan. U ning tarkibiga:
1
) psixoterapiya;
2
) quyi qovurg‘alar diafragm al nafsni tarbiyalash;
3) artikulatsion gim nastika — dastlab ovoz ishtirokisiz, keyin so'zlarni 
shivirlab aytish;
4) baland ovoz bilan o'tkaziladigan m ashqlar.
Bem or ovoz balandligini va ovoz kuchini chiqarilayotgan havo kuchini 
o'zgartirish yo'li bilan boshqara olar edi.
Ortofoniya — ovoz funksiyasi buzilishlarini artikulatsion, nafas va 
ovoz m ashqlari bilan maxsus davolash m etodi. O rtofonik davolashning 
maqsadi — b o 'g 'iz faoliyatidagi, nafas va artikulatsion funksiyalaridagi 
buzilgan avtom atizatsiyani qayta tiklashdir. Bu m etodga XIX asrning 
oxirida asos solingan. K eyinchalik rus foniatrlari va otolaringogologlari, 
l o g o p e d l a r i, c h e t e llik m u ta x a s s i s l a r bu m e to d m a z m u n in i 
chuqurlashtirdilar va kengaytirdilar.
O v o z n i t i k la s h n in g k o m p le k s m e t o d i b u s i s t e m a l a r n i n g
koordinatsiyasini yo'lga qo'yishga yordam beradi. Bu m etodning eng 
m uhim tam oyili logopedik va davolash ishlarining izchilligi, funksional 
terapiyaning b o 'g 'iz kasalliklarini davolashning ham m a bosqichlarida 
o'tkazilishidir.
B o 'g 'iz kasalliklarini davolashning h a r b ir bosqichiga logopedik 
m ashqlarning m uayyan kom pleksi m uvofiq keladi. U lar nutq nafasi, 
artikulatsiyasi va ovozni postanovka qilishga qaratilgan. D avolashning 
har bir keyingi bosqichida m ashqlar m urakkablashtirib boriladi, bunda 
bolaning um um iy holati kasallikning borishi, nafas olish xarak teri, 
artikulatsiyaning va ovozning xarekteri, shuningdek, jism oniy va psixik 
rivojlanishdagi yosh xususiyatlari hisobga olinadi.
Davolashning birinchi bosqichi — operatsiyagacha bo'lgan (tayyorlov) 
bosqichi.
Bola traxeotomik trubka taqadi, bu o'tk ir yoki xronik bo'g'iz stenozida 
nafas olish imkonini beradi. Tabiiy nafas yo'llari — burun va og'iz nafas 
jarayonida ishtirok etmaydi, bunda artikulatsion apparatning funksiyasi va
178

---

ovoz jarangi birm uncha atrofiyaga uchraydi. Ovoz o ‘z jarangdorligini 
y o ‘q o ta d i, afoniya yuz beradi yoki m o n o to n , x u n u k , tu sh u n a rs iz , 
intonatsiyalardan mahrurn bo'lgan nutq hosil bo'ladi. N utqning bir turi 
uzoq davom etuvchi traxeotomik trubka taqib yurishning o'ziga xos belgisidir.
Bu b o sq ic h d a lo g o p e d ik m a s h g 'u lo tla rin i b o sh la sh m aq sad g a 
m uvofiqdir, ular psixoterapiya, artikulatsion gim nastika, yengil nafas 
g im n a stik a si va b o la n u tq in i u m u m iy riv o jla n tirish ish lari b ila n
chegaralanadi.
Logopedik m ashqlarning maqsadi — ovozni qayta tiklashda b em orda 
ishonch hosil qilish, bolaning artikulatsion apparati harakatlarining sifati 
va hajm ini yaxshilash, tabiiy nafas yo'llari orqali nafas olish ko'nikm asini 
hosil qilish. Bolaning jism onan zaifligini, uning astenik holatini bola 
boshidan kechirgan k o 'p sonli operatsiyalarini, bolaning o 'z ahvoli tufayli 
azob chekishni ovozning yo'qligini hisobga olib, logopedik mashg'ulQtlarni 
m uayyan dozirovkada, vaqti chegaralangan holda (5—10 m inu t), sekin 
tem p d a va o'y in shaklida olib borish tavsiya etiladi.