M. Y. Ayupova

Taxm iniy artikulatsion mashqlar:
I. Til harakatlari:
1
) tilni og'izdan tashqariga chiqarish;
2
) tilni o'ngga va chapga harakatlantirish;
3) til uchi bilan yuqori va pastki lablarini yalash;
4) tilni yuqori va pastki lab orqasiga navbatm a-navbat kiritish;
5) tilni taqillatish;
6
) t-k tovushlarini tilning uchini va tilning ildizini qattiq tutgan holda 
talaffuz qilish.
II. Lab harakatlari:
1
) lablam i cho'chchaytirish, "naycha" qilish;
2
) lablarini doiracha holiga keltirish;
3) lablarini kulgi holatiga keltirish;
4) p -p -p -p tovushini lablarni qattiq tutgan holda talaffuz qilish.
III. Jag ‘ harakatlari:
1
) og'izni ochish va yopish;
2
) pastki jag 'n i pastga tushirish;
3) chaynash imitatsiyasi.
C h a y n a s h ja r a y o n id a b o 'g 'i z , h iq ild o q , ta n g la y , t i l, la b la r
m uskullarining qisqarishi kuzatiladi.
IV. Y um shoq tanglay harakatlari: yo'talish, esnash, suv tom chilarini 
yutish, 
a
unlisini qattiq atakada talaffuz qilish, b unda bolaning diqqati 
tanglay pardasini k o 'ta ra bilishi va shu h olatd a ushlab tu ra olishga 
qaratilgan bo'ladi (oyna oldida, sanoq ostida).
V. B o'yin m uskullarini bo'shashtirish: boshni oldinga egish, boshni 
orqaga tashlash, boshni chapga-o'ngga burish, keyinchalik bu harakatlar 
i-e -o -u -a tovushlarini talaffuz qilish bilan birga bajariladi.
VI. B o'g'iz va un paychalarining harakatlari:
1) b o 'g 'iz n in g silovchi va vibratsion massaji. B o'yinn ing oldingi 
yuzasida vertikal va gorizontal yo'nalishda qalqonsim on to g 'ay oblasti 
yengil bosilgan holda barm oqlar bilan ritmik harakatlar am alga oshiriladi;
2
) yo'talish harakatlari; kaptarning ovoziga taqlid qilish; ingrashga 
taqlid qilish; bu b o 'g 'izn in g vibratsion massaji bilan birgalikda qilinishi 
ham m um kin.
VII. Nafasni m ashq qildirish bilan birga olib boriladigan artikulatsion 
apparatning barcha qism larining aniq, koordinatsiyalangan faoliyatini
182

---

rivojlantiruvchi m ashqlar (diksiya ustida ishlash):
1
) u n li to v u sh la rn i sek in te m p d a ta la ffu z q ilish , avval b ir xil 
artikulatsiyada, keyin pichirlab va baland ovozda:
a -o -u -i-e
Bir nafas chiqarishda ikkita unli tovushni talaffuz qilish:
a-e
o-u
u-i
e-i
Bir nafas chiqarishda uchta unli tovushni talaffuz qilish:
a-e-o
o -u -i
a-e-i
o -u -a
Bir nafas chiqarishda to ‘rtta unli tovushni talaffuz qilish:
a -e-o -u
a -o -u -e
o -u -a-i
2
) b o ‘yinlar va so'zlarni nafas chiqarishda pichirlab talaffuz qilish, 
bu artikulatsion, nafas va ovoz hosil qilish apparatini keyingi intensiv 
ovoz m ashqlariga tayyorlaydi:
p a -p o -p u -p i-p e
p a p -p o p -p u p -p ip -p e p
p a t-p o t-p u t-p it-p e t
ta -to -tu -ti-te
ta t-to t-tu t-tit-te t
ta p -to p -tu t-tit-te t
ta p -to p -tu p -tip -te p
k a-ko-ku-ki-ke
k at-k o t-k u t-k it-k e t
kap -kop-ku p-kip-kep
fa-fo-fu-fi-fe
p af-p o f-p u f-p if-p ef
sa-so-su-si-se
pas-pos-pus-pis-pes
sh a-sh o -sh u -sh i-sh e
Bir nafas chiqarishda:
pap-pap
pap -p ap -p ap
p ap -p ap -p a p -p ap
pat-pat
p at-p at-p at
183

---

p at-p a t-p at-p a t
к tovush ishtirok etgan so'zlar. 
p tovush ishtirok etgan so'zlar.
3) m aqollar, tez aytishlarni bir xil artikulatsiyada, keyin pichirlab va 
baland ovozda talaffuz qilish.
p-b tovushlari ustida ishlash. 
m tovushi ustida ishlash. 
n tovushi ustida ishlash. 
f-v tovushlari ustida ishlash. 
t-d tovushlari ustida ishlash. 
k-g-x tovushlari ustida ishlash. 
s-z-ts tovushlari ustida ishlash. 
sh-j, ch tovushlari ustida ishlash.
1
tovushi ustida ishlash. 
r tovushi ustida ishlash.
4) unli tovushlar qatorini, b o ‘g ‘inlarni, m aqol va tez aytishlarni, 
u rg 'u n i o 'zg artirib va nutq tem pini tezlashtirib borib talaffuz qilish 
(pichirlab va baland ovozda):
a l-o -u -i-e
a -o l-u -i-e
a -o -u l-i-e
a -o -u -il-e
a -o -u -i-e l
N utq tem pini o'zgartirish:
1
) a ______о ______ u ______ i _ _ _ _ _ e sekin;
a __ о ___u ___ i ___ e o 'rtach a;
a o u i e tez.
S hunday qilib, artikulatsion gim nastikaning o'ziga xosligi faqatgina 
artikulatsion harakatlarning kuchiga va aniqligiga alohida e ’tibo r berishda 
em as, balki bu harakatlarni oldin past, keyin baland tovush bilan q o 'sh a 
olishga e ’tibor berishda ham dir.
Y um shoq tanglayning harakatchanligini oshirish, pastki jag 'n in g va 
un paychalarining harakatlarini rivojlantirish katta aham iyatga ega.
A rtikulatsion m ashqlar bilan bir vaqtda