M tojiyev, I. Nigmatov

2.3. M ehnatning fiziologik asoslari
Har qanday m ehnat - m urakkab fiziologik jarayonlar kom pleksidan 
tashkil topadi. Bu faoliyatda markaziy asab sistemasi asosiy vazifani 
bajaradi, y a ’ni ish jarayonida inson organizm ida sodir b o ‘ladigan 
o ‘zgarishlam i boshqaradi. Ay nan inson m iyasi tufayli m ehnat faoliyatida 
uning kuch-quw ati (energiyasi) sarflanadi. M exanik ishlami boshqarish 
uchun 
inson 
organizm ida 
kim yoviy-biologik 
jarayon 
natijasida 
uglevodlar parchalanishi hisobiga am alga oshadi. Bunda jism oniy kuchga 
sarfianadigan kislorod m iqdori m ehnat faoliyatining unum iga b og ‘liq 
b o ‘ladi. Jismoniy m ehnat faoliyatida nafaqat uning kuch-quw atiga, balki 
fiziologik a’zolar tizim ida ham o‘zgarishlar yuz beradi. M asalan, chuqur 
nafas olish yoki chiqarish orqali ish jarayonining kechishiga olib keladi. 
Jism oniy tayyorgarlik k o ‘rgan insonlarda chuqur nafas olish imkoniyati 
yuqori bo‘ladi. Yurak a ’zolari tizim ida ham o ‘zgarishlar yuz beradi. 
M asalan, og‘ir jism oniy harakatning ko ‘payib ketishi oqibatida, yurakning
27

---

tez-tez urishiga va qon bosim ining ko‘tarilib ketishiga olib keladi. Bunda 
qondagi biokimyoviy o ‘zgarishlar natijasida qand dinamikasi o ‘zgarishi 
kuzatiladi. Jumladan, o ‘rtacha og‘ir ish bilan shug‘ullanuvchilarda qand 
miqdori oshib boradi, lekin qandning ortib borish miqdori kasallangan 
inson tuzalib ketgunga qadar muayyan vaqtgacha saqlanib qoladi. 
Organizmdagi q u w a tn in g salmoqli darajada sarflanishi natijasida undagi 
uglevod zaxiralarining kam ayishiga olib keladi. To‘xtovsiz jism oniy o g ‘ir 
m ehnat qilish oqibatida sut kislotasining k o ‘payishiga, PH m uhitning 
oshishi esa qondagi gemoglabin kislorodining teriga o ‘tish tezligining 
oshishiga olib keladi. Shuningdek, og’ir jism oniy mehnat qiladiganlarda 
suv va tuz almashish jarayonlarining tezlashishiga, ter to ‘kilishiga, 
bular esa buyraklar bajaradigan vazifaning yengillashishiga olib keladi. 
Ammo, bunday m ehnat faoliyatida organizmdagi oshqozon osti bezi ish 
faoliyatining sekinlashishiga, ovqat hazm qilishning pasayishiga olib 
keladi ham da eshitish, k o ‘rish, sezish faoliyatlariga ham o ‘z ta ’sirini 
ko ‘rsatadi. B unga qarshi deyarli aqliy m ehnat faoliyatida - gaz almashunivi 
qisman o ‘zgarishi, qon pulsi sekinlashishi, qon bosim ining k o ‘tarilishi, 
nafas olishning qiyinlashishi, m iyaga ko‘p qon quyilishiga olib keladi. 
Surunkali aqliy m ehnat burun qon tomirlari, ayniqsa, m iya va yurak qon 
tom irlarining m e’yoriy tonusining o ‘zgarishiga olib keladi. Aqli m ehnat 
faoliyati sezgi a ’zolari: eshitish, ko‘rish, sezishning jim jitlikda ishlashi 
bilan uzviy bog‘liq. Yengil jism oniy mehnat, aqliy m ehnat faoliyatining 
q o ‘llab-quw atlab turadi, og‘ir jism oniy mehnat esa buning aksi, jism oniy 
va aqliy m ehnat faoliyatini to ‘xtovsiz am alga oshirilishi inson ishlash 
qobiliyatining pasayishiga olib keladi.