Reja: Qarorni qo`llab quvvatlash tizimlari xaqida umumiy tushuncha

Mavzu: Qarorni qo`llab quvvatlash tizimlari
Reja:
1. Qarorni qo`llab quvvatlash tizimlari xaqida umumiy tushuncha.
2. Qarorni qo`llab quvvatlash tizimlari kelib chiqish tarixi.
3. Qarorni qo`llab quvvatlash tizimlari asosiy maqsadi va vazifalari.

Murakkab tizimlar bilan bog’liq qarorlar qabul qilish (masalan, tashkiliy operatsiyalarni boshqarish, sanoat jarayonlari yoki investitsiya portfellari, harbiy qismlarni boshqarish va nazorat qilish, atom stansiyalarini nazorat qilish) ko’pincha bilim qobiliyatimizga putur etkazadi. Tizimning o’zgaruvchilari o’rtasidagi shaxsiy o’zaro ta’sirlar yaxshi tushunilishi mumkin bo’lsa-da, tizimning tashqi qarama-qarshiligiga qanday ta’sir qilishini oldindan aytib berish, odatda siyosat qarori juda qiyin. Masalan, zavod zonasida uchinchi smenani joriy qilishning ta’siri qanday bo’ladi? Bu o’simlikning ishlab chiqarish hajmini taxminan 50 foizga oshirishi mumkin. Biroq, bu qarorning umumiy moliyaviy natijalariga ta’sir qiladigan qo’shimcha ish haqi, mashina ishdan chiqishi, ta’mirlash uzilishlari, xomashyoni ishlatish, ta’minotni etkazib berish logistika va kelajakdagi talablar kabi omillar ham e’tiborga olinishi kerak. Ko’pgina o’zgaruvchilar murakkab va tez-tez nozik o’zaro bog’liqliklar bilan shug’ullanadi va umumiy natijalarni taxmin qilish qiyinlashishi mumkin.

Inson intuitiv qaror va qaror qabul qilish maqbul darajada uzoq bo’lishi mumkinligini va bu murakkablik va stress bilan yanada yomonlashishi mumkin bo’lgan ampirik dalillarning katta miqdori mavjud. Ko’pgina hollarda qarorlarning sifati muhimdir; shuning uchun insoniy fikr va qarorlarni qabul qilishdagi kamchiliklarni bartaraf etish tarix davomida fanning asosiy yo’nalishidir. Statistika, iqtisod va operatsiyalarni tadqiq qilish kabi intizomlar oqilona tanlovlarni amalga oshirish uchun turli usullarni ishlab chiqdi. Yaqin o’tmishda axborot texnologiyalari, bilim psixologiyasi va sun’iy intellektdan kelib chiqadigan turli texnika vositalari tomonidan ishlab chiqilgan ushbu usullar murakkab qaror qabul qilish uchun mustaqil vositalar sifatida yoki kompleks hisoblash muhiti sifatida kompyuter dasturlari shaklida amalga oshirildi. Bunday muhitlarga odatda qarorlarni qo’llab-quvvatlash tizimlarining (DSS) umumiy nomi beriladi. DSS kontseptsiyasi juda keng va uning ta’riflari muallif nuqtai nazariga qarab o’zgarib turadi. Mavjud DSS tiplaridan istisno qilinmasligi uchun, biz ularni taxminiy va tanlov faoliyatida foydalanuvchilarga yordam beradigan interaktiv kompyuter tizimlariga o’xshash qilib belgilab olamiz. DSS uchun sinonim sifatida ishlatiladigan yana bir ism – bilimga asoslangan tizim bo’lib, bu domen bilimlarini rasmiylashtirishga urinishdir.
Qarorlarni qo’llab-quvvatlash tizimlari biznes, muhandislik, harbiy va tibbiyot kabi turli sohalarda mashhurlik kasb etmoqda. Ular, ayniqsa, foydali ma’lumotlarning miqdori, insoniy qaror qabul qiluvchining sezgirligi uchun aniq va optimallashtiruvchi ahamiyatga ega bo’lgan holatlarda juda qimmatlidir. Qarorlarni qo’llab-quvvatlash tizimlari axborotning turli manbalarini birlashtirib, tegishli bilimlarga aqlli kirishni ta’minlab, qarorlarni tuzish jarayoniga yordam berish orqali insonning bilim kamchiliklariga yordam berishi mumkin. Shuningdek, ular yaxshi tanlangan alternativlar orasida tanlovni qo’llab-quvvatlab, muhandislik iqtisodiyoti, operatsiyalarni tadqiq qilish, statistika va qaror nazariyasi kabi rasmiy yondashuvlarni shakllantirishlari mumkin. Bundan tashqari, ular rasmiy usullar bilan qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun sun’iy razvedka usullarini qo’llashlari mumkin. Qaror qabul qilish vositalarining to’g’ri qo’llanilishi samaradorlik, samaradorlik va hosildorlikni oshiradi va ko’plab korxonalarni o’zlarining raqobatchilardan ustunlik qiladi, ular texnologik jarayonlar va parametrlarini optimallashtirish, biznes operatsiyalarni rejalashtirish, logistika yoki investitsiyalarni rejalashtirish imkonini beradi.
Garchi qarorlar qabul qilish bilan bog’liq bo’lgan turli xil kompyuter vositalari (masalan, ma’lumotlar bazalari, dasturiy ta’minotni, elektron jadvallarni) muhimligini yuqori baholash qiyin bo’lsa-da, ushbu maqolada birinchi navbatda DSS ning modulli qarorlarni qo’llab-quvvatlaydigan qismi va eng yaxshi alternativlarni aniqlaydi. Qaror echimlarining xarakteristikalarini qisqacha muhokama qilamiz va qaror qabul qilishni kompyuter dasturlari yordamida qanday qo’llab-quvvatlashimiz mumkin. Keyin DSS ning turli komponentlarini va ular qaror qabul qilishda qanday rol o’ynashini ko’rib chiqamiz. Bundan tashqari, biz normativ tizimlar (masalan, mustahkam nazariy printsiplarga asoslangan DSSlar) va ayniqsa, qaror qabul qiluvchi analitik DSS-larning paydo bo’lishi bilan tanishib chiqamiz. Nihoyat, foydalanuvchi interfeysi bilan bog’liq masalalarni DSSga ko’rib chiqamiz va foydalanuvchi interfeyslarini kompyuter dasturlari yordamida qo’llab-quvvatlanadigan qarorlarning yuqori sifatiga ahamiyatini ta’kidlaymiz.

Qarorlar qabul qilishni qo‘llab-quvvatlash tizimlari va ularga muvofiq

axborot texnologiyalari asosan amerikalik olimlarning sa’y-harakati bilan 70- yillar oxiri – 80- boshida yuzaga keldi, bunga ShKlar, amaliy dasturlarning
standart paketlari keng tarqalganligi, shuningdek sun’iy intellektual tizimlarini yaratishdagi muvaffaqiyatlar imkon yaratdi.
Qarorlar qabul qilishni qo‘llab-quvvatlashning axborot texnologiyalariniig
asosiy xususiyatlari inson va kompyuter o‘zaro aloqasini tashkil etishning sifat jihatidan yaxshi uslubidir. Bu texnologiyaning asosiy maqsadi bo‘lgan qarorlar ishlab chiqish integratsion jarayon natijasida ro‘y beradi va unda quyidagilar ishtirok etadilar:
 hisoblash bo‘g‘ini va boshqaruv obyekti rolida qaror qabul qilishni
qo‘llab-quvvatlash tizimi;
 kompyuterda kirish ma’lumotlari topshirig‘ini beruvchi va olingan
hisoblash natijalarini baholovchi boshqaruv bo‘g‘ini sifatidagi inson.

Integratsion jarayon yakuni inson ixtiyoriga ko‘ra ro‘y beradi. Bu holda

axborot tizimining foydalanuvchi bilan birgalikda qarorlar qabul qilish uchun
yangi axborotni yaratishga qobilligi haqida gapirish mumkin. Uning bu
xususiyatiga qo‘shimcha qilib bir qator ajralib turuvchi jihatlarini ko‘rsatish
mumkin:
 yaxshi formallashmagan vazifalarni hal etishga yo‘nalish olish;
 kompyuter ma’lumotlariga kirish va uni qayta ishlash an’anaviy
uslublariniig matematik modellari va ular asosida vazifalarini hal etish
uslublari imkoniyatlari bilan uyg‘ynlikda olib borish;
 kompyuterdan malakasiz foydalanuvchiga e’tiborni ko‘proq qaratish;
 mavjud texnik va dasturiy ta’minot, shuningdek foydalanuvchi talablari

o‘ziga xosliklariga moslashish imkoniyatlarini beruvchi yuqori moslashuv.

Qaror qabul qilishni qo‘llabquvvatlashning axborot texnologiyasi boshqarishning istalgan darajasida foydalanilishi mumkin. Bu
dan tashqari boshqarishning turli darajalarida qabul qilinuvchi qarorlar - muvofiqlashtirilib turilishi lozim. Shu bois tizim va texnologiyalarning muhim funksiyasi boshqarishning turli darajalarida ham, alohida bir darajada ham qarorlar qabul qiluvchi shaxslarni muvofiqlashtirishdir. Qarorlar qabul qilishni
qo‘llab-quvvatlash tizimi tuzilmasi, shuningdek asosiy
texnologik operatsiyalarni belgilovchi uning bloklarini tashkil etuvchi funksiyalarini ko‘rib chiqamiz.