|
Ўқувчининг дарсдаги ҳаракатлари:
Агар, ўқув жараёни муаммони ҳал этишдан бошланиб, уни ечиш-
га ўқитиш технологияси киргизилиб, мотивациявий муҳит тузилса,
4
унда ўқувчининг фикрлаши, ички ҳаракатлари эркинлик майдонида
юради;
Ўқитиш технологиясини қўллаш натижасида ўқувчи билимни ўз-
лаш тириш ва уни қўллаш йўлларини муваффаққиятли бажара олади,
шунингдек, қоида бўйича ишлашдаги кўникмалар амалга оширилиб
туради, бошқача айтганда, универсал ўқув ҳаракатлари шаклланган
бўлади;
Ўз билимидаги ва ҳаракатидаги камчилигини ўзи таҳлил қилади ва
аниқлашда ҳам тегишли ўқитиш технологияси қўлланилади. Масалан,
«рефлексли таҳлил» технологиясини қўлланганда билим онгга ўтади.
Шундай қилиб, ривожлантириш билан ўқитиш бу доимий ўқув
ҳаракатини таъминлаган воситаларнинг (доимо қўлланилиб турувчи тех-
нологиялар, муаммога кириш ва уни ҳал этиш, кўргазмали воситалар)
ўқув жараёни билан бирга кечиши амалга оширилади.
6-синфда биология курсини ўқитишнинг илмий
тушунчаларни ривожлантиришга асосланиши
Ўқитишнинг мақсади ва вазифалари ҳозирги ишлаб чиқилган давлат
стандартидаги тўрт мазмуний йўналишларни (организм биологик сис-
тема, организмдан юқори бўлган системалар, органик дунёнинг хилма
хил ва эволюция, инсон ва унинг атроф муҳити) атрофида қуйидагидек
умумий биологик тушунчаларни шакллантириш орқали амалга оши-
рилади: организмнинг яхлитлиги, организмнинг атроф-муҳит билан
боғлиқлилиги, организм билан функциянинг бирлиги, организмда модда
ва энергиянинг алмашинуви, ҳужайра-ҳаётнинг бирлиги, организмдаги
ҳаётий жараённинг хизмат кўрсатиши, кўпайиш, ўсиш в.б. Ана шу ту-
шунчалар орқали биология курси тўрт мазмуний йўналишнинг атрофида
қандай ривожлантирилади ва мувофиқлаштирилади? Бу муаммоларни
ечишда асосий шарт биология фанининг мазмуни инсоний ҳислатларга
йўналтирилишидир. У ўқувчиларга берилган билимнинг структурасини
бир бутун системага бириктиради. Демак, ҳар бир ўқув дарслиги струк-
туравий билимни шакллантирувчи бир бутун системадир. Бунинг учун
курсдаги илмий маълумотларни биологик тушунчаларга асослаб, уни
инсоний ҳислатларни шакллантиришга йўналтирилган шартини (№1
жадвал) бажариш зарур. Яхлитлиликнинг таъмин бўлиши биринчидан
табиатнинг бир бутун нарса бўлиб, ундаги жараёнларда ўша яхлитли-
ликни таъмин қилаётганлиги, иккинчидан биология фанининг мазмуни
инсоний ҳислатга йўналиши бўлиб ҳисобланади. Мана шу яхлитлилик
5
натижасида дарсликда бири бирига кетма-кет мавзуларда тез-тез кейин-
ги бериладиган илмий тушунча аввалги берилган тушунчага асосланиб
ҳамда уни чуқурлаштириб, кенгайтириб, янги фактлар билан тўлдиради.
Натижада таълим янги босқичга кўтарилиб, янги илмий биологик ма-
териални тушуниш ҳаётнинг қуйидагидек бирлашиш даражалари-
нинг ўртасидаги алоқаларни очишга олиб келади. Масалан, ҳужайра→
тўқима→ орган →организм →биоценноз →биосфера. Бу ўқув материа-
лининг концентрациявий структурада ташкил топган шакли бўлади:
Организмнинг яхлитлилиги ва унинг система қаторида қаралиши;
Организмнинг атроф-муҳит билан боғлиқлилигини таъминлаган
жараёнлар;
Организм билан функциянинг яхлитлигидаги қонун мезонлари;
Ҳужайра – ҳаёт бирлиги;
Органик моддалар ва энергия алмашинуви жараёнларининг
механизмлари;
Ҳаёт жараёнининг таъминланиши;
Кўпайиш, ўсиш, ривожланиш.
Буларнинг ҳар бири ўзига хос тузилган система. Бироқ, уларнинг
барчасини боғлаб ва ҳар бирини ўзича система қилиб турган нар-
са – бу иерархиявий алоқа ва унинг таъминланиши қуйидаги жараён-
лар орқали бажарилади: модда ва энергиянинг алмашинуви, қўзғалиш,
ўзини ўзи таъминлаш, турдош – ўзига ўхшашгандан яратилиши, ирсият,
ўзгарувчанлик ва атроф-муҳит билан алоқада бўлиш в.б. кўрсатилган
жараёнлар қуйидаги тушунчалар асосида ўқувчиларга равшан бўлади:
Организмнинг яхлитлиги ва унинг система сифатида кўриб
чиқилиши;
Организмнинг атроф-муҳит билан боғлиқлигини таъминлаган
жараёнлар;
Организм билан функциянинг бирлигидаги қонун мезонлари;
Ҳужайра – ҳаёт бирлиги;
Органик моддаларнинг ва энергия алмашинуви жараёнларининг
механизмлари;
Ҳаёт жараёнининг хизмат кўрсатилиши;
Кўпайиш, ўсиш, ривожланиш;
6
№ 1. Жадвал
Ўсимликлар биологияси курсидаги назарий билимга асосланган
биологик тушунчаларнинг мантиқий-структуравий модели
Дастлабки назарий тушунчалар
Ҳаёт
жараёни
Орга-
низм-
нинг
яхлит-
лиги
Орга-
низмда
моддалар,
энергия
алмаши-
нуви
Организм
бу био-
логик
система
Орга-
низмнинг
уюшиш
даража-
лари
Асосий биологик тушунчалар
Асосий
тушунчала
р
б
ў
йи
ча
берила
диган м
авзула
р
Эко-
логик
Фи-
зио-
логик
Ана
томик
Сис-
тема-
тик
Агроно-
мик
Сани-
тария-
гигие-
ник
Бу тушунчалар қуйидаги мавзуларда-қайталаниб, якун-
ланиб, билимни амалиётда қ
ў
ллаш бажарилади
Кўпайиш,ўсиш,
танаффус
Ўсимлик табиий
гуруҳлари
Ўсимлик
ўстирувчилик
Мор-
фо-
логик
7
Ушбу жадвалдан (№1 жадвал) кўриниб турибдики, дастлабки био-
логик тушунчалар дарсликни ўқиб, ўрганишнинг бошида берилганидек,
улар курснинг мазмуни бўйича билимнинг пойдеворини таьминлаб, бар-
ча мавзуларнинг асосини тузади ва уларни бирлаштиради. Мавзуларни
бир-бирига боғлаб ўқитиш юқоридаги умумий биологик тушунчалар-
нинг ареалида амалга оширилади. Ундан кейин бу асосий биологик ту-
шунчалар ўқув материалини тегишли даражада ўзлаштиришга шароит
яратади. Масалан, ҳар бир систематик гуруҳдаги ўсимликларнинг хил-
ма-хиллиги, яшаш шароитлари, ҳатти-ҳаракатлари, ҳаёти, танасининг
ташқи ва ички тузилиши, озиқланиши, кўпайиб ривожланиши, амалий
аҳамияти аниқ тартибда қуйидаги асосий биологик тушунчаларга бир-
лаштирилади: умумий биологик, экологик, морфологик, физиологик,
сис тематик, санитария-гигеник ва агрономик.
Юқоридаги умумий ва асосий биологик, шунингдек санитария-
гигиеник тушунчалар мавзудан мавзуга ўтган сайин тобора кенгайиб,
чуқурлашиб боради. Шундай қилиб, булар ўқувчиларнинг тафаккурида
ўзаро боғланган мантиқий уйғунликда шаклланиб, ундаги биологик ил-
мий тушунчаларни тизимли тартибга солади. Шундай мазмундаги био-
логия курси бўйича тузилган мантиқий-структуравий модель қуйидаги
№2 жадвалда кўрсатилган. Биология курсининг мазмунини ўзлаштириш
бўйича ишлаб чиқилган мантиқий-структуравий модель орқали илмий
тушунчаларни системалаштиришни қуйидаги йўналишда олиб борса
бўлади.
8
Ум
умий
био
логик
Do'stlaringiz bilan baham: | 
