М. Субанова, Г. Жамангулова биология

бўлиши – тушунчанинг келиб чиқиши – маълум структурадаги билим-
нинг шаклланиши.
Ўқитиш жараёнида тушунчалар шаклланишининг
мотивациявий муҳитини яратишда ўқитиш технологияларини
қўллаш
Юқоридагиларни хотиралаш билан ўқувчиларни материал ўз-
лаштириш ақлий ҳаракатидаги ўз жавобини режалаштиришга ўргатиш 
учун биринчи навбатда унинг йўлини, қоидаларини, режанинг уму-
мий жадвалини (мақсади, мажбурияти, ишнинг босқичи, уларнинг 
тар тиби) бериш мақсадга мувофиқдир. Бунга режа тузиш, матндаги 
материалдан асосий фикрни топиш, уларнинг мантиқий тартибини 
аниқлаш, ўқиганларининг асосида тезис ёки конспект (тушунчасини 
ўз сўзи билан қисқача ёзиш) тузиш киради. Иккинчидан, китоб билан 
ишлаш суръати зарур. Бироқ, тезлик билан бирга мазмунни тушуниш-
га кўниктириш муҳимдир. Бундан ташқари, ўқиш жараёнида айрим 
қизиқтирган сўзни ёзиб бориш, қисқартириб ёзиш, шартли белгиларни 
қўллаш, шу билан бирга сарфланган вақт бўйича ўзини ўзи текшириш 
ҳам ана шунга киради.
Китоб билан ишлашда материалнинг ўта муҳим, долзарб томонла-
рини бўлиб ўрганиш усулига кўниктириш қуйидагича амалга оширилди:
а) жавоб беришга ўрганиш учун унга режа тузиш;
б) айрим ҳодисаларни акс эттирувчи материалга мавзу қўйиш;
в) бир, икки гап билан матннинг қисқача мазмунини айтиб бериш;

---

34
г) таҳлил қилишнинг жадвалини тузиш (мисол учун уруғнинг тур-
лари);
д) хулосалашга ўрганиш.
Ўқувчиларнинг билимини текширишда ва баҳолашда юқорида 
кўрса тилаган билим олишнинг усуллари қандай ўўрганилганлиги ҳисоб-
га олинади. 
Масалан, биология бўйича ўқувчиларга айрим суратларни тез ва 
тўғри, сифатли, суръатни туширмасдан жалб этиш усуллари ўргати-
лади. Бунинг учун улар биринчи, иккинчи, учинчи в.б.ҳаракатларда 
шуғуллантирилади.
Ҳужайранинг ҳажмли суратини чизишдаги ҳаракатларни кўрса-
тайлик.
1-ҳаракат: Дарсликда кўрсатилган ҳажмли суратни таҳлил қилиш.
2-ҳаракат: Хажмли суратнинг таҳминий моделини тузиш: узилган 
чи зиқ, айлана, тўғри чизиқ, куб, тик бурчак в.б. шаклларнинг ўзига хос 
вариантларини қўллаш.
3-ҳаракат: берилган ишга қарата ҳаракатни бажариш.
4-ҳаракат: Рефлексли таҳлил қилиш.
Ўқувчининг интеллектуал даражаси билимининг чуқурлигидагина 
эмас, ўзлаштириш суръатига ҳам яраша бўлади. Бунинг учун суръатни 
яхшилашдан бошқа яна дарснинг 30-минутидан кейин ўқувчилар эъти-
борини қизиқарли элементларга қаратиб, эмоционал енгиллик яратув-
чи воситалардан фойдаланамиз: ҳаракатли машқлар, қизиқарли дақиқа 
муҳокама. Бу ерда ўзгача ортда қолган, саломатлиги ночор болаларга 
эътибор бериш билан уларнинг обрў-эътиборини пастлатмай иш олиб 
боришга шарт тузилади.
Шундай қилиб, биологик билим беришнинг асосий вазифалари-
дан бири – бу ўқувчиларнинг билим олиш усулини ўзлаштириши бўлиб 
ҳисобланади. Инсон учун биринчи навбатдаги зарурат ўз ишининг ўзгача 
ақлий меҳнатини ташкил қила олиш эканлиги маълум.
Ҳар қандай ишни муваффаққияли бажариш унинг усулларини билишга 
боғлиқ. Усулларни қанчалик самарали қўллана олса, иш шунчалик маҳорат
билан тўғри ва аниқ бажарилади. Инсоннинг ишга қизиқиши ҳам унинг 
усулларини билишга боғлиқ. Шунингдек, билим олиш усулини ўқувчи 
ўрганиб олса, у муваффақиятли ўқишнинг гарови бўлиши шубҳасиз.
Инсон янги маълумотлар билан бойиб, тўлиқланиб, чуқурлашиб бо-
риши, объект хақида маълум тизимдаги кенг тушунча ёки билимга эга 
бўлади. Унинг асосида инсонда фикрлаш қандайдир бир ҳаракатнинг 
асосини ижро этиш усулида пайдо бўлади.

---

35
Шундай қилиб, услубни, усулни технологик стратегиялардан фой-
да ла нишнинг методологик асоси – системалилик, яхлитлик, экологик-
эволюциявий стратегияларга таяниб, инсоний сифатларни ривожлан-
ти ришга йўналтириш бўлди. Натижада ўқувчиларнинг шахсий 
таж ри басини фойдаланиш ўша жойдаги вазиятни тавсифлашга асосла-
ниб, материални жойлаштириш, уни ўқиб ўрганиш, тадқиқ қилиш эко-
логик вазиятдан бошланди. Бу масалани ечишда ўқувчини иштирок эт-
тириш орқали унинг компетентлигига етишиши учун йўл очилди. Унга 
яна қўшимча атроф-муҳитдаги ўсимликларнинг восита сифатида хизмат 
бажаришидир. Масалан, кузатув услубининг яна бир ўзгача характерда 
қўлланилишининг сабаби, ҳозирги тузилган ўқув предметининг маз-
мунига ўқувчиларни қуршаб турган атроф-муҳитдаги объектларнинг 
киргизилишидадир. Ўқувчиларнинг кундалик тажрибасини ўқув жара-
ёнига киритиш, уларнинг кўпчилиги ўқувчиларга таниш объектларгина 
эмас, ҳодисалар ҳам бўлиб кундалик ҳаётда маълум. Демак, кузатиш 
олиб борганда йўналтирувчи саволларга қўшиб, таниб-билиш вазифа-
ларини ҳам қўя оламиз. Билим беришга тизимли муносабат, кўпчилик 
ҳолларда хулосалаш орқали амалга оширилиб туради. Натижада, факт 
билан назарий материал бирлигининг таъмин бўлишига шароит тузила-
ди. Ўқув материал нинг уч мазмуний йўналиш атрофида тизимли якун 
муносабати асосида берилиши ўқувчиларнинг илмий-мантиқий фикрла-
шини ривожлантиради. Юқоридаги услублар, янги усуллар билан бойиб, 
ўқувчиларнинг таниб-билишининг ҳар қандай томонларига таъсир эти-
шини яхшилай олади. Мана шу айтилганлар асосида билимни бойи тиш 
ва чамалаш технологияси, мустақил ишлаш, кейс технологияси, модул 
технологияси в.б. ишланган.