M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

VI. 1. IDROK ETISHNI BOSHQARISH METODIKASI
Tasviriy faoliyat bolalarning voqelik haqidagi tasaw urlarinin g 
kengayish va m ustahkam lanish vositasi b o ‘lib xizm at qiladi. Taniqli 
psixolog V .M .Teplov idrokning alohida xarakterini quyidagi tasvir 
bilan bog‘liq holda ta ’kidlab o ‘tadi: «tasviriy san'atda tasvir masalasi 
kuchli idrok qilishni talab etadi. Qurilgan narsaning tasvir masalasini 
yecha turib, bola har doim narsalam i yangicha to m ondan anchagina 
tezro q , kuch liroq va a n iq ro q q urishni o ‘rganib boradi». Id ro k
etishning rivojlanishi tasviriy faoliyatdan kelib chiqib, ikki m aqsadni 
k o ‘zlaydi. B irinchidan, o ‘rab turgan voqelik bilan tanishish jarayo- 
nida bolaning bilish va estetik m alakasi boyiydi, ikkinchidan, turli 
p re d m e tla r h aq id ag i tasav v u rlari a n iq la sh ad i. P re d m e tla rn in g
xususiyatlari va belgilarini idrok etish shu predm etlam ing keyinchalik 
tasvirlay olishi bolalardan tekshirish vositalari orqali tanishishni talab 
qiladi. Tasviriy faoliyatning turli k rinishlarida tekshiruv maqsadlari 
turlicha b o ‘ladi. Tarbiyachi turli faoliyat turlarida bolalar diqqatini 
predm etning shakliga, hajm iga, fazoda joylashishiga qaratadi, keyin 
rasm chizish m ashg‘ulotidan oldin predm etning konturi qism larini 
alohida ajratib ko ‘rsatadi, agar berilgan predm et uchun xarakterli 
rang b o ‘lsa, uni ham ajratib k o ‘rsatadi. Loy m ashg‘ulotining hajmli 
massasi h ar to m o n d a n ko‘riladi, uning q o ‘shilib ketgan va ajralib 
turgan qism lari ko‘rib chiqiladi. Q urish-yasash m ash ulotlarida 
qismlaming proportsional m unosobatlari, ulaming o ‘zaro bogiiqligini 
krib chiqish m uhim ahamiyatga ega. K o‘zdan kechirish jarayonining 
o ‘zi 5 bosqichni o ‘z ichiga oladi.
— predm etni o ‘z holida idrok etish (tarbiyachi yorqin obrazli 
shaklda predm etning um um iy xarakteristikasini beradi);
— tahlil bilan birgalikda k o ‘zdan kechirish (oldin katta qism lar, 
keyin m ayda qism lar ajratiladi, ularning shakllari aniqlanadi);
— predm etning qurilishini aniqlash va katta qism lam ing o ‘zaro 
b o g iiq lig i;
— rangning ajratilishi;
— predm etn i b utu n holda qaytadan k o ‘zdan kechirish;
ldrok etish jarayonining bosqichlariga bunday taqsimlanishi shartli 
va ular har doim idrok etishda ishtirok etm aydi. Bu bolalam ing 
m alakalariga va ular oldida turgan vazifalariga bog iiqd ir. Predm etni
79

---

qayta k o ‘zd an kechirish talab etilm aydi, kim dir faqat k o ‘rish orqali 
p red m etn i tahlil qilish yoki so ‘z orqali tasvirlab berish o ‘tiladi.
Bir turdagi p redm etlarn i qism larga ajratish va o ‘zaro b o g iiq
shak llarin i to p ish q o b iliy atin i tarb iy alash u c h u n taq q o slash d an
foydalanish m uhim dir. M asalan, h am m a daraxtlam ing asosi vertikal 
holatda joylashgan, shoxlari asosiga nisbatan burchak ostida joylashgan; 
k o ‘pgina hayvonlam ing tanasi oval shaklida.
«S h ak l(fo rm a)n i id ro k etish k o ‘rish o rq ali h a m d a his etish 
yordam ida o ‘tilishi kerak. Bolani ko ‘z bilan yoki q o i harakati bilan 
konturni bir qism dan ikkinchi qismga o ‘tib, chizib chiqishga o ‘rgatish 
lozim. Kichik gum hlarda q o i harakatlarini albatta kiritish kerak, katta 
guruhlar uchun esa kontum i idrok qila ohsh yetarh, q o i esa yordamchi 
organ b o iib hisoblanadi» (L.A.Lublinskaya).
H ajm (velichina)ni idrok etish kichik m aktabgacha yoshdagi bolaga 
tushunarli, agar farq ancha katta b o is a (katta-kichkina). H ajm ni idrok 
etish proportsional munosabatlami o ‘z ichiga oladi va ko‘rish ham da his 
etish kabi tekshirishlami talab qiladi. Bunda qurish ko‘rsatgichlari harakatli 
y o ila r bilan tekshirilib borilishi kerak — bir qismni boshqasidan farqlash 
orqali. Voqelikdagi munosabatlar(prostranstvennoe otnosheniye)ni idrok 
etish tasviriy maqsadi bilan birgahkda juda qiyin masaladir. U katta va 
m aktabgacha tayyorlov guruhlarida o ‘tiladi va idrok etish jarayoni rasm 
chizish bilan birgalikda o ‘tilsa, oson o ‘zlashtiriladi. Shunday ishning 
qiziq tadqiqotini L.A.Rayeva «Bolalar bog‘chasining katta guruhlarida 
m azm unli rasm chizish» kitobida yozgan. Rangni idrok etish bolaga 
katta emotsional ta’sir etadi. Shuning uchun har doim uni alohida ajratib 
ko‘rsatish кегак. Bolalar predmetning hamm a xususiyatlarini ko‘rib chiqib 
bo‘lganlaridan keyingina ulaming diqqatini rangga qaratish kerak. Bolalar 
bilan tekshirishlami o ‘tkazish metodikasi ko'pgina shartlar bilan bog'Iiq. 
A w alo, bolalaming egallagan malakalari bilan egallab olmagan, notanish 
idrok etish usullari o ‘rtasida b o g iiqlik b o iis h i lozim.
B irinchi b o r tanishuv h a r do im yuzaki b o ia d i. U o ‘ziga predm et 
va u n i o ‘rab turgan m uhit haqida um um iy tasaw urlarini hosil qilishni 
kiritadi. Birinchi bor tanishuvda to r m aqsadni q o ‘yish m um kin emas. 
Idrok etish keng bo iish i, turli m unosabat va bogiiqlikni kiritish kerak. 
Dastlabki tekshiruvlar ba’zida juda yorqin, lekin tasvirlash uchun yetarli 
b o im a g a n um um iy tasaw u rlam i hosil qiladilar. Takroriy tekshiruvlar 
natijasida id rok etish yetarlich a y orqin, a n iq b o iis h i m um kin.
80

---

T akrorlanish idrok etishni, esda olib qolishni va esga tushirishni 
murakkablashtiradi.
Idrok etishda eng kerakli b o iib qolgan estetik hislarning kiritilishi 
ham m uhim hisoblanadi. C hunki estetik hisning rivojlanishi ham
m ashq qilishni talab qiladi. M asalan, daraxtlarning tasviridan oldin 
bolalar daraxtlar, gullar, o ‘tlarni ko ‘rishlari, ulardan zavq olishlari 
kerak. Bolalar diqqatini soya joylarga va daraxt barglarida quyosh 
nurlarining o ‘yiniga qaratish kerak. Bolalar oldida ancha tor m aqsad 
q o ‘yilgan vaqtda, qayta kelish vaqtida daraxtlarning tuzilishi bilan 
tanishtirish, ulam i ko‘zdan kechirayotganda qanchalik chiroyliligini, 
yashil fonda uning o ppo q asosi yaqqol ajrab turganiga qaratish 
kerak. Shu vaqtda sh e’riy m isralardan m isollar keltirib o ‘tish ham
yaxshi natijalar beradi.
ldrok etishni um umlashtirishda unga bolalaming turli analizatorlar 
bilan birgalikdagi faol faoliyatlarini kiritish katta ahamiyatga ega, gullab 
yotgan qirni idrok etishda uzoqdan uni ko‘rish yetarli emas. Bolalar 
qirda yugurishlari. gullar uzishlari, ularni hidlab ko‘rishlari, guldasta 
yasashlari, ashula aytishlari lozim. Bulaming ham m asi m ashg‘ulot 
davomida hisobga olinadi. Kuzatishlam i o ‘tishda tarbiyachining so‘zi 
va bolalaming roli katta ahamiyatga ega. H ar qanday tushuntirish, savol. 
ko‘rsatm a, bolani fikrlashga m ajbur qilish kerak. Idrok etishning 
aniqlashuviga, uning emotsionalliligiga estetik fikrlashni kengaytiradigan 
taqqoslashlar yordam beradigan badiiy o brazlardan foydalanish 
m uhim dir. Tarbiyachi so‘zining o ‘m i va roli bolalarning yoshiga 
bogiiqdir. Diqqati tarqoq boiadigan kichik yoshda idrok etish m om enti 
bilan so‘z birgalikda kelish kerak. Katta yoshda tarbiyachi bolalarga 
kuzatilayotgan obyektga o ‘zlari xarakteristika berishlariga imkon beradi. 
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga atrofdagi hayotni va predmetlami 
kuzatish vaqtida hayajon tez vujudga keladi. Bu hayajonda endi yuzaga 
kelayotgan estetik tuyg‘u rivojlanib boradi. Bolalardagi estetik tuyg‘ular 
yosh o ‘tgan sari ancha chuqurroq va anglaganroq b o ia d i. Bevosita 
estetik tuyg‘u chiroyli predm etni idrok etishda yuzaga keladi va turli 
tashkiliy elem entlam i o ‘z ichiga qamrab oladi. Shunday usul bilan rang 
hissini estetiktuyg‘uning chiroyli ranglar birlashm asini idrok etishdan 
kelib chiqishini: to ‘q osm onni yorqin yulduzlar, to ‘q palto va yorqin 
qalpoqchani ajratish mumkin.
R itm hissi predm etning ritm ik kelishganligi, qism lam ing ritm ik
81

---

joylashuvini, m asalan, daraxtning shoxlarini idrok etilayotgan vaqtda 
kelib chiqadi.
Proportsiya hissi. konstruktiv b u tu n lik turli qurilishlarni idrok 
etish orqali kelib chiqadi.
Bola q anch alik atrofni bilib idrok eta olsa, uning estetik tuyg‘usi 
shunchalik ch u q u r, m urakk ab b o ‘lib boradi. A sta-sekin bolalar 
elem entar estetik fikrlash qobiliyatini egallab boradilar. U larda estetik 
tuyg‘ulam ing rivojlanishi predm etning va uning xususiyatlarini estetik 
to m o n d a n baholay olishlariga olib keladi. Sekinlik bilan bolalarda 
estetik did rivojlanib boradi.
82

---