M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

V ВОВ. MASHG‘ULOTDAN TASHQARI
VAQTLARDA TASVIRIY FAOLIYAT
B olalarning badiiy jih a td a n tarbiya olishi faqatgina m ashg‘ulot 
jaray o n ida em as, balki kundalik hayotda yuzaga keladi. Bu o ‘rinda 
bolaning o ‘z faolligi jaray o nid a yuzaga keluvchi m ustaqil tasviriy 
faoliyat m uhim rol  ynaydi. U bu jarayonda m ash ulotlarda olgan 
badiiy tajribasidan foydalanadi. M ashg‘ulotdan tashqari vaqtlarda 
bolada o ‘zi sevgan m avzularga tasviriy faoliyatning biror bir turlariga 
nisbatan layoqat yoki xohish seziladi. Bunga boialarning o ‘z ixtiyorlari, 
xohishlari b o ‘yicha ishlagan loy. applikatsiya, rasm va qurish yasash 
ishlari misol b ladi. Shuningdek, tasviriy sa n ’at va uning turiari. 
m usiqa, ad ab iyot, b o lalar m ustaqil lasviriy faoliyatm ing asosiy 
sababchisi hisoblanib, bolalaming kechinmalarini boyitadi. Teatr, kino, 
sirk yoki televizion eshittirishlarni krish bolalarda obrazlarni ifodali, 
m azm undor boiishin i yanada oshiradi. Bolalarda tasviriy faoiiyat bilan 
o ‘zlari shug‘ullanishlari jarayonida ularda chizish, yopishtirish, loydan 
yoki qurilish m ateriallarid an o ‘yinchoqlar yasashga nisbatan xohish 
uyg‘onadi. U lar o ‘z o ‘yinchoqlarini o ‘rtoqlariga, tarbiyachisiga 8- 
m artga o ‘z buvilari, onalari uchun sovg‘alar tayyorlab. ularga hadya 
qiladilar. B a’zida b o lalar zalni, guruh xonasini bezatish u c h u n
o ‘y in c h o q la r y a say d ilar yoki m a sh g ‘u lo tla r u c h u n k o ‘rgazm a 
m ateriallari tayyorlaydilar. M asalan, sanash uchun shablonlar, solib 
q o ‘yish u c h u n qu tilar va hokazo. Bolalar guruhda yoki o ‘rtoqlarida 
paydo b o i g a n yangi narsalar b ilan qiziqib, uni chizishga yoki 
applikatsiya qilishlari m um kin. M asalan, birorta bola bochaga yangi 
q o iq o p d a keladi, bolalarga u yoqib qoldi va bolalar uni tasvirlashga 
o ‘tishlari m um kin. Bolalar albatta, o ‘zlariga yaqin b o ig a n narsalarni 
chizadilar. M asalan, shim olda yashovchi b u g‘uni, 0 ‘rta Osiyoda esa 
to g ia r , q um liklar va tuyalarni tasvirlaydi. Bolalar, ayniqsa, k o ‘proq
dekorativ va ertak hikoya asosida rasm chizadilar. Qizil gilam va
68

---

naqshlarni chizadilar, q o ‘g ‘irchoqni bezaydilar. Tayyorlov guruhida 
esa ko ‘proq bolalarning naturaga qarab gullar, vazalar chizishlarini 
kuzatish m um kin. Shuningdek, guruh xonasini, zalni bezatish uchun 
dekorativ bezaklar chizadilar. Bu jarayonda bolalar, asosan, akvarel, 
guash, rangli bo‘rlar, ko‘m irli tayoqchalardan foydalanadilar. Bolalar 
b o ‘sh v aqtlarida loydan, p la stilin d a n n a rsa lar yasashni yaxshi 
k o ‘radilar. U lar odam lar, hayvonlar, ertak qahram onlarini loydan 
yasaydilar. Ayniqsa, jam oa b o iib narsalar yasash katta o ‘rin tutadi. 
Bolalar guruhlarga birlashib, mavzular asosida o ‘yinchoqlar yasaydilar. 
M asalan, «M azay bobo va quyonlar», turli idish-tovoqlar. Bolalar 
geom etrik shakllam i qirqib yopishtiradilar, qor parchalari, qog‘ozdan 
qirqilgan q o ‘g ‘irchoqlar uch u n k o ‘ylaklar va hokazo. B olalarjam oa 
b o iib applikatsiya ishlarini bajaradilar. M asalan, q o ‘g ‘irchoq uchun 
gilamcha, bolalar ishlarining m azmuni, maktabgacha ta iim muassasasi 
hayotidan yoki yaqin ulam i o ‘rab turgan hayotdan. atrofdan olishi 
m um kin. Q urish yasashda esa bolalar katta va m ayda qurilish 
d e tallarid an fo yd alanad ilar. garaj, uylar, p aro x o d lar quradilar. 
Q og‘ozdan archa uchun, guruh xonasi uchun o ‘yinchoqlar yasaladi. 
Tabiat materiallaridan, gugurt cho‘pi, plastilin yordamida, qayiqchalar 
yasaydilar. Kuzda turli-tum an barglardan piram ida yoki shapkachalar 
yasaydilar. M ashg‘ulotdan tashqari, bolalar kitoblardagi rangli rasmlami 
rasm li albom chalarni tom osha qiladilar. Bu esa bolalarning badiiy 
didlarini, idrok qilishlarini o ‘stiradi. Rangli shaklni sezishni o ‘stirish 
maqsadida didaqtik o ‘yinlar uyushtiriladi. Shuningdek. bolalar mustaqil 
tasviriy faoliyat bilan bino ichida ochiq havoda ham shug‘ullanishlari 
m um kin. Buning uchun bolalarga. m asalan, asfaltda chizish uchun 
rangli brlar, loydan yoki qum dan turli xil figuralar yasash, toshlarni 
terib, turli k o ‘rinishlarni hosil qilish. som ondan turli xil narsalar 
yasashlarini, qishda esa qordan turli narsalar yasab, ularni rangli 
m u z c h a la r b iln b e z a tish n i ta k lif etish m u m k in . S h u n in g d ek , 
bolalarning m ustaqil tasviriy faoliyatlari o ‘zaro, y a’ni rasm , loy, 
applikatsiya, qurish yasash bilan cham barchas b o g iiq dir.
Bolalaming bu faoliyatlari ularni tashkil etadigan roli o ‘yinlar bilan 
ham bog‘hqdir. Yirik qurilish detallaridanjam oa fermasi, kino, do‘kon 
quradilar, bu o ‘yin uchun loydan sabzavot va mevalar yasaydilar. H ar 
bir bola m ustaqil tasviriy faoliyat jarayonida tarbiyachi oldiga kelib, 
o ‘ziga kerakli zarur narsani so‘rab olishi, tushuntirib berishi va u bilan
69

---

nima ish qilmoqchi ekanligi haqida so‘zlab berishi mumkin. Bu jarayonda 
bolalar o ‘z oldiga aniq maqsad q o ‘yib, uni bajarish usullarini, yo‘llarini 
o ‘zlari m ustaqil axtarib topishga harakat qiladilar.
B olalam ing faolligi jaray o n id a vujudga keluvchi m ustaqil tasviriy 
faoliyati tarbiyachining shu ishga rahbarlik qilishida biroz qiyinchilik 
tu g ‘diradi. C hu nk i tarbiyachi t o ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri rahbarlik qilm ay, 
balki ikkinchi darajali holatni egallaydi. Bola tev a rak -a tro f haqidagi 
taassu rotlarin i m ustaqil ravishda tasvirlash u c h u n ular tasvim ing 
vositalaridan keng va erkin foydalanishni bilishlari lozim . Bu esa 
m a sh g ‘u lo tla r ja ra y o n id a ta rb iy a c h i to m o n d a n berilib, b o lala r 
to m o n d a n egallangan bilim va m alakalar h am d a taassurotlam ing 
ko‘payib, boyib borishi bilan belgilanadi. M asalan, naturaga qarab gul 
rasm ini chizgach, bolalar bilan gulzordagi gullam i yoki uchastkadagi 
gullarni, rasm lardagi turli gullam i k o ‘rib chiqish lozim . Shundagina 
bolalar o ‘z m ustaqil faoliyatlarini gullardan chiroyli guldastalar va 
dekorativ kom pozitsiyalar tu za oladilar.
T arbiyachi bolalarga ular nim alarn ing tasvirini xohlashsa, o ‘sha 
p red m e tla rn i k o ‘rib, kuzatib chiqishni ta k lif etadi. A garda bola 
sam olyot, m ashina chizm o q ch i b o is a , tarbiyachi u n d a n chizishni 
bilasanmi, deb so‘rashi va yordam sifatida bolalaiga transport turlarining 
rangli rasm ini k o ‘rib chiqishini va bunda ulam in g h a r bir o ‘ziga xos 
xususiyatlariga bola diqqatini tortishi lozim. Bolalar diqqatini ko‘proq 
u n c h a m u rakk ab b o im a g a n d ek orativ ko m p o zitsiy alar to rtad i. 
M asalan, gilam cha, salfetka va hokazo. Shuning u ch u n tarbiyachi 
bolalar ishini boyitish m aqsadida, m ashg‘ulotlardan tashqari tasviriy 
faohyat jarayonida bolalarga dekorativ naqshlam i ko‘rib chiqish uchun 
tavsiya etishi m um kin. M asalan, D im kov naqshlari. Agarda bolalar 
m ash g ‘u lo td a n tash q ari m az m u n li kom pozitsiya tasvirlam oqchi 
b o is a la r, tarbiyachi qog‘oz v a ra g id a n p red m etlar qanday yasalishi, 
ish tartibini eslatib o ‘tishi zarur. Bolalar b o ‘sh vaqtlarida o ‘zlari sevgan 
ra n g la rb ila n b o ‘yoqda, qalam da shug‘ullanishni sevadilar, tarbiyachi 
m aterialning xillarini rango-rang qilib, bolalarning bu qiziqishlarini, 
xohishlarini o ‘stirishi lozim . Bolalarga chizayotgan ishlarni toza, 
chiroyli qihb bajarishlarini eslatib borishi lozim. Tarbiyachi bolalaming 
bu ishlarida ularga m aslahatgo‘y b o iis h i kerak. U bola qanday qilish 
lozim ligini aytm aydi, balki bola b ila n ishning borishini tahlil qilib, 
bolaga ishning sifatli b o iis h i u c h u n yordam beradi.
70

---

M ustaqil tasviriy faoliyat jarayonida faollik yoki xohish, bolalar 
to m o n d a n kelib chiq ishi kerak. A garda tarbiy ach i bu jara y o n
davom ida kichik va o ‘rta guruh bolalariga ko ‘proq m aslahat berib, 
faolligini oshirsa, katta tayyorlov guruhlarida bolalarga k o ‘proq 
mustaqillik berishlari lozim. Tasviriy faoliyatida bolalar faolligi asosida 
d o ‘stona m unosabatlar tarkib topadi, bolalar bir-birlariga m aslahatlar 
beradi, yordam beradi, ya’n ija m o a b o iib ijod qilish o ‘sadi. Bolalaming 
mustaqil tasviriy faoliyati bilan shug‘uUanishi uchun m ateriallar yetarli 
darajada b o iis h i, loy yetarli va qulay b o iis h i, m ateriallarni saqlash 
uchun joylashgan jovonlar bolalar olishi uchun qulay b o iish i, tasviriy 
sa n ’at asarlari, shuningdek, dekorativ sa n ’at nam unalari, naqshlar, 
xoxloma va Dim kov o ‘yinchoqlari b o iish i zamr. Bular tasviriy faohyat 
burchagini bezashi m um kin. Shuningdek, tasviriy faoliyat zonasida 
doska b o iish i lozim , chunki bolalar unga rangli b o ‘rlar bilan rasm lar 
chizadilar. Turli-tum an materiallaming boiishi, bolalar mustaqil tasviriy 
faoliyatlarini yana ham boyitadi. Tasviriy faoliyat burchagidagi 
m ateriallarni tarbiyachi vaqti-vaqti bilan almashtirib, to id irib boradi. 
Illustrativ rasmlar to ‘plami b o ‘yicha xoxloma, dimkovo o ‘yinchoqlari 
stol ustiga terib joylashtiriladi. Bolalar ulam i ko‘rib chiqadilar. Bolalar 
o ‘yin jarayonida rasm chizishdan tashqari, loydan o ‘yinchoqlar yasashni 
yaxshi ko ‘radilar. Q urilish m aterialardan bolalar keng foydalanib, 
o ‘yinlartashkil qiladilar. Am m o tarbiyachi oldindan qurilish burchagini 
tashkil etish to ‘g‘risida o ‘ylab ko‘rishi kerak. Bu burchakda tarbiyachi 
yirik va m ayda qurilish detallarini plastm assa, rezinadan qilingan 
o ‘yinchoqlarni, od am va hayvon obrazlarini, transport, o ‘simliklami 
tasvirlovchi mayda o ‘yinchoqlami ham joylashtiradi. Katta va tayyorlov 
guruh qurilish burchagiga qurilm alar tasviri aks ettirilgan albom lar, 
fotosuratlarni ham joylashtirish lozim. Albom da yig‘ilgan fotosuratlar 
tu rli-tu m a n binolarning k o ‘rinishini tasvirlash m um kin. M asalan, 
k o ‘prik, transport, binolar kabi.
Bolalar qurilm alar qurish jarayonida o ‘z qurilm alarini boshqatdan 
k o ‘rib, o ‘zgartirib, turli xil detallar bilan boradilar, shuning uchun 
bolalam ing jud a qiziqib qurayotgan ishlari bir necha kun m obaynida 
saqlanishi zarur. K ichik guruhlarda esa tarbiyachi bolalarga nim alar 
qurishga o ‘rganganligini o ‘zi eslatadi, o ‘zi bolalar o ‘rnida ishtirok 
etadi va qurilm alam i qurish jarayonida birgalikda yordam lashadi 
va o ‘z vaqtida m aydonchaga qurilish m ateriallarining to ‘plam ini olib
71

---

chiqadi, bolalar stol ustida turli xil qurilm alar quradilar, ular bilan 
o ‘yin o ‘ynaydilar. Q o i m eh n ati burchagida xilm a-xil m ateriallardan 
karton, yelim, qog‘oz, qutichalar va tabiat m aterialla-ridan saqlanadi. 
Katta yoshdagi bolalar tarbiyachining rahbarligida m ashg‘ulotda olgan 
b ilim va m alak alari asosida, o ‘yin u c h u n kerakli o ‘y in ch o q lar 
yasaydilar. Tarbiyachi bolalaiga m aslahatlarberadi, qiynalishsa, ko‘rsatib 
beradi. Ba’zida tarbiyachining o ‘zi o ‘yinchoq yasaydi, am m o albatta 
bularni bu ishga jalb etadi. M asalan, qaysidir qism ini yopishtirishni 
yoki kerakli qism larni tan lab olishni tak lif etishi m um kin. B a’zida 
tarbiyachi m ashg‘ulotd an ikki-uch kun oldin, bolalar yasashi lozim
b o ig a n buyum ni bolalar ishtirokida yasab, ikki-uch kun burchakda 
saqlashi m um kin. Tabiat m ateriallari bilan ham barglar, shoxlar, 
o ‘sim lik u r u g ia r i, jo lu d la r ish lash ad i. S o ‘ng ularni sayr yoki 
ekskursiyada kuzatadi, bolalar ularni yig‘adilar va tarbiyachi ulardan 
qanday qilib o ‘yinchoq yasash kerakligini ko ‘rsatib beradi. M asalan, 
shishkalardan tip ratikan, baliq va boshqalar yasaydilar. Tarbiyachi 
bolalardan bu materiallardan nim alar qilish mumkmligini so‘rab, ularda 
fantaziyaning faolligini o ‘stirib boradi.
K ichik va o ‘rta guruh bolalari ham m ashg‘u lotlardan tashqari 
vaqtlarda rasm chizish, loydan buyum lar yasashga qiziqishi uyg‘onib 
boradi. U lar turli xil sodda k o ‘rinishdagi rasm lar chizishga va o ‘rta 
guruh turli xil figuralarni rangli qog‘ozdan qirqadilar. Tarbiyachi 
ularning qiziqishlarini o ‘stirib, rangli q o g ‘ozdan chiptalar, cheklar 
qirqishni tavsiya etishi m umkin. Tasviriy faoliyatga pedagogik rahbarlik 
qilish m ashg‘ulotdan tashqari vaqtda asta-sekin o ‘zgarib boradi. Y a’ni 
harakatlarni ko‘rsatib berishdan mustaqillikka o ‘tish, material tanlashda 
yoki o ‘z rejasini o ‘ylagan m aqsadini tasvirlashda ham. M ashg‘ulotdan 
tashqari vaqtda tasviriy faoliyatni ishning yordam chi shaklsiga aylantirib 
yuborish kerak emas. S huningdek, tarbiyachi shuni esda tu tm o g i 
lozim ki, m ash g iilo td a n tashqari tasviriy faoliyat bilan shug‘ullanish 
ham m a uchu n m ajburiy em as, u bilan kim chizishini, loydan narsa 
yasashni, qirqishni yaxshi k o ‘rgan bolalar shug‘ullanishi m um kin. 
Bolalar tasviriy faoliyat bilan m ash g‘u lo td an tashqari vaqtda 10—15 
daqiqa davom ida shug‘ullanib, o ‘z rasm larini, loy va applikatsiyani 
tugatishlarini yoki uni keyingi kunda h a m davom ettirib, tugatishlari 
m um kin. Bu faoliyatga rah barlik qilish tarbiyachidan ju d a katta 
sezgirlikni, diqqatni va bolalam ing ijodiy qobihyatlarining o ‘sishi uchun 
sharoit yaratib b erishni talab etadi.
72

---

Bolalarning m ustaqil tasviriy faoliyatlari burchagining jihozlari va 
m ateriallari. Bolalarning m ashg‘ulotlardan tashqari vaqtlarda tasviriy 
faoliyat bilan m ustaqil shug‘ullanishlari uchun sharoit yaratilgan 
b o ‘lishi kerak. Bu m aqsadda guruh xonasining yaxshi yoritilgan va 
o ‘yin burchagidan m um kin qadar uzoqroq b iron bir joyi ajratilishi 
kerak. X onaning deraza oldi ajratilishi m aqsadga m uvofiq, u yerda 
ikki-uch stol q o ‘yiladi. Agar deraza tokchalari past b o is a , ularga 
taxtalar m ustahkam lanadi, bolalar shu ullanm a-yotgan paytda ulam i 
tushirib q o ‘yish mumkin. Rasm solish, narsalar yasash, applikatsiyalar 
u c h u n m o ija lla n g a n b u y u m la r yaqin tu rg a n ja v o n n in g ochiq 
tokchalarida, stollarda turishi kerak. K ichik guruhda bolalarga erkin 
foydalanishlari u ch u n faqat rangli qalam lar beriladi. K atta guruh 
bolalariga (ayrim cheklanishlar bilan) barcha m ateriallar berilishi 
m umkin: Loy o ‘m iga plastilin tavsiya qilinadi. Bolalar o ‘z rasm larini 
«Xalq ertaklari», «Odam lar m ehnati», «M anzarali naqshlar», «Tabial 
haqida» va shu kabi m avzutik papkalarga joylashtiradilar. Tasviriy 
faoliyat «zonasida» bolalar o ‘z ishlarida ijodiy foydalanadigan tabiiiy 
m ateriallar solingan quti va ko‘rgazmali qurollar b o iis h i kerak.
73

---