Bu masalani echishning asosini sensor madaniyatni tarbiyalash tashkil
qiladi. «Sensor m adaniyat» tu sh u n ch asin i m aktabgacha tarbiya
pedagogikasiga M M ontessori ishlari olib keldi. Lekin nisbatan oldingi
davrda ko‘pincha faylasuflar hissiy tajribaga katta ahamiyat berishgan.
Shuningdek, Abu Nasr al-Forobiy (873—950) «Insonning bilimlami
egallashi sezgi vositasida amalga oshiriladi.
Uning universahstlarini
egallashi alohida predmetlami hissiy idrok qilish orqali yuzaga keladi.
Sezgi bu — inson ko‘nglining bihmlami egallash vositasi», — degan edi.
Inson paydo b o iis h i bilan unda paydo b o ia d ig a n birinchi narsa
bu kuch, uning vositasida u ozuqlanadi. So‘ng kuch vujudga keladi,
uning vositasida u hissiy idrok qiladi: issiq, sovuq, hid, m aza, tovush,
ranglarni, sezgi paydo b o iis h i bilan bir vaqtda unda sezgi apparati
vujudga keladi. Q andaydir buyum ni bilish, fikrlash kuchi,
tasavvur
yoki hissiyotning vositasi b o iis h i m um kin.
«D onolikning asoslari» risolasida u «tashqi sezgi a ’zolari orqasida
idrok vositasida chiqariladigan, obrazlarni tutish u ch u n qandaydir
kuchlar va tu rlar bor. Bunga m iyaning oldingi qism ida joylashgan va
shakl hosil qiladigan, deb ataluvchi kuch tegishlidir. Bu kuch his
etilayotgan narsalar qanday yo‘qotilayotganini mustahkamlaydi. Ular
idrok etish sferasidan yo‘qoladilar, lekin shakl hosil qiluvchi kuchda
qoladilar. T evarak-atrofni idrok qilish m aqsadga yo‘nalgan b o iis h i
kerak. Bola nim ani va nim a uchun kuzatishi kerakligini aniq tasaw u r
qila olishi kerak. Bunday m aqsadga yo ‘nalganlik va harakatning
m ukam m alliligi
idrokni chu q u rlash tirad i, m a iu m m o m entlarda
diqqatni va fikmi to ‘playdi, idrok tanlanganlik, baholangan ko‘rinishga
keladi. B unday tahlil qilish qobiliyatini egallab olish uchun yuqori
sensor m adaniyat — predm etlarni qurish va ularning xususiyatlarini
ajra ta bilish kerak b o i a d i , bu esa tasviriy
faoliyatda alo h id a
aham iyatga ega. Tasviriy faoliyat uchun birinchi o ‘rinda k o ‘rish va
his etish sezgilarining rivojlanishi m uhim dir.
«H ar bir yuqori sezgi idrok etilayotgan obyektdan uning o ‘ziga xos
xususiyatining taassu ro tid an olinadi. K o ‘z — bu k o ‘zgu, unda
k o ‘rin a y o tg an n arsan in g aksi, k o ‘z u n in g qarshisida tu rg a n d a
tasvirlanadi. Qaralayotgan obyekt yo‘qolgan vaqtda, agar u yorqin
bo im asa, uning aksi ham yo‘qoladi. His etish — bu bir tekisda tartibga
solingan organda harakat qiluvchi kuchdir, bu biron bir narsa bilan
to ‘qnashish natijasida kehb chiqadigan har qanday o ‘zgarishni
idrok
qiladi» (Abdulla Avloniy, «Gullayotgan o ‘lka va axloq»).
77
N .M .Sechenov fikricha, ko‘rish orqali qilinadigan tahlilning natijalari
nozikroq va boyroq, shu sababli odam k o ‘rishga ko‘proq ishonadi.
Bunday fikr haqqoniy, lekin yangi o b ’ektni idrok qilishda, predm et
xususiyatini idrok qihshda, uning natijalariga birgina k o ‘z bilan ko‘rish
yetarli emas. Bolalar psixologiyasida atrofni idrok etish jarayonida his
etish va k o ‘rishning o ‘zaro m unosabatlam ing
rivojlanish m uam m osi
alo h ida aham iyat kasb etadi. Bu m uam m oga V .I.Z in ch en k o va
A.G.Rudskoy ishlari bag‘ishlangan, bunda ular maktabgacha bolalikning
turli bosqichlarida qo ‘l va ko‘zning bilish funksiyalarini o ‘rganadilar.
Psixologlar (L.A.Venger, N.V.Venger, A.V.Zaporojes, M .l.L isina va
boshqalar) bir qancha analizatorlarning birlashishi tasaw urlarining
aniqlashuviga yordam beradi, deb hisoblaydi.
Shuning uchun har tom onlam a kuzatishga, predm etni faqat k o ‘rish
orqaligina emas, balki boshqa analizatorlar orqali ham ko‘zdan kechirib
chiqishga im kon berish kerak. K o‘pincha ko‘rishda his etish yordam ga
chaqiriladi. Faqat ba’zi vaqtlarda, ya’ni predmetni qo‘lga olib boimaydigan
paytda, muzkur hisni kiritish kerak, bolalarga predm et konturini fazoda
q o i bilan chizib yurgizishni taklif qilish kerak. Gullayotgan o ‘simliklami,
mevalami idrok etishda hid bilisli ham ahamiyatga ega. Bu bilan umumiy
tasaw u r qilish boyiydi. Bolaning sensor rivojlanishi tadqiqotlari
shuni
ko‘rsatadiki, hatto kichik yoshdan bir guruhga kiradigan predm etlaming
alohida xususiyatlarini predm etlam ing um um iy belgisi sifatida ko ‘rish
qobiliyatini tarbiyalash m um kin (olmaga o ‘xshagan dum aloq, mevaga
o ‘xshagan qizil va hokazo).
Abu Ali ibn Sino (986—1037) «Em izikli bolani parvarish qilish
haqida». «Turli ranglarni ko ‘rsin u va qurish qobiliyatini kuchaytirsin
u». deydi. K atta m aktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning um um iy
belgilari etalo n sifatida ajratishni tasn if eta oladilar, bu etalon lard a
esa um um iy xususiyatlar jam lan g an b o ia d i.
Tasviriy faoliyat uchun bolalami predm etlaming qiyin shaklini, ya’ni
predm etlam ing asosini — geometrik shaklini qurishga o ‘igatish m uhim
bo ‘lib hisoblanadi.
Xuddi shunday etalonlar rangni, praporsiyalami va
boshqalam i his etishning mukammallashishiga yordam beradi.
A nalizatorlarning rivojlanishi o ‘z holicha ketaverishi m um k in
em as. Sensor tarbiyaning asosi b o iib bolalarni um um iy idrok qilish
usuli tekshirishga o ‘rgatish hisoblanadi. Bu esa bolalarga predm etning
asosiy xususiyatlarni m ustaqil holda tahlil qilishga va ajratishga
im k o n beradi.
78
