M s h. N u r m a t o V a, s h. T. H a s a n o V a rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyatga


VI.  1.  IDROK  ETISHNI  BOSHQARISH  METODIKASI



Download 4,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet22/63
Sana30.12.2021
Hajmi4,97 Mb.
#92795
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   63
Bog'liq
Rasm buyumlar yasash va tasviriy faoliyat metodikasi. Nurmatova M.SH

VI.  1.  IDROK  ETISHNI  BOSHQARISH  METODIKASI
Tasviriy  faoliyat  bolalarning  voqelik  haqidagi  tasaw urlarining 
kengayish  va  mustahkam lanish  vositasi  b o ‘lib  xizmat  qiladi.  Ta- 
niqli  psixolog  V.M .Teplov  idrokning  alohida  xarakterini  quyidagi 
tasvir  bilan  b o g iiq   holda  ta ’kidlab  o ‘tadi:  «tasviriy  san’atda  tasvir 
masalasi  kuchli  idrok  qilishni  talab  etadi.  Qurilgan  narsaning  tas­
vir  masalasini  yecha  turib,  bola  har  doim   narsalarni  yangicha  to ­
m ondan  anchagina  tezroq,  kuchliroq  va  aniqroq  qurishni  o ‘rganib 
boradi».  Idrok  etishning  rivojlanishi  tasviriy  faoliyatdan  kelib  chi- 
qib,  ikki  maqsadni  ko‘zlaydi.  Birinchidan,  o ‘rab  turgan  voqelik  b i­
lan  tanishish  jarayo-nida  bolaning  bilish  va  estetik  malakasi  bo- 
yiydi,  ikkinchidan,  turli  prcdm etlar  haqidagi  tasaw urlari  aniqla- 
shadi.  Predm etlarning  xususiyatlari  va  belgilarini  idrok  etish  shu 
predm etlarning  keyinchalik  tasvirlay  olishi  bolalardan  tekshirish 
vositalari  orqali  tanishishni  talab  qiladi.  Tasviriy  faoliyatning  tu r­
li  ko‘rinishlarida  tekshiruv  maqsadlari  turlicha  boMadi.  Tarbi­
yachi  turli  faoliyat  turlarida  bolalar  diqqatini  predm etning  shak- 
liga,  hajmiga,  fazoda  joylashishiga  qaratadi,  keyin  rasm  chizish 
m ashg‘ulotidan  oldin  predm etning  konturi  qismlarini  alohida  ajra­
tib  ko‘rsatadi,  agar  berilgan  predm et  uchun  xarakterli  rang  b o ‘lsa, 
uni  ham   ajratib  ko‘rsatadi.  Loy  mashg‘ulotining  hajmli  massasi  har 
tom ondan  ko‘riladi,  uning  qo‘shilib  ketgan  va  ajralib  turgan  qism ­
lari  k o ‘rib  chiqiladi.  Qurish-yasash  m ashg‘ulotlarida  qismlarning 
proporsional  munosobatlari,  ularning  o ‘zaro  bog‘liqligini  ko‘rib 
chiqish  m uhim   ahamiyatga  ega.  K o‘zdan  kechirish  jarayonining 
o ‘zi  5  bosqichni  o ‘z  ichiga  oladi.
— 
predm etni  o ‘z  holida  idrok  etish  (tarbiyachi  yorqin  obrazli 
shaklda  predm etning  um um iy  xarakteristikasini  beradi);
79


— tahlil bilan birgalikda  ko‘zdan  kechirish  (oldin  katta  qismlar, 
keyin  mayda  qismlar  ajratiladi,  ularning  shakllari  aniqlanadi);
— predm etning  qurilishini  aniqlash va  katta  qismlaming  o ‘zaro 
bogiiqligi;
—  rangning  ajratilishi;
— predm etni butun  holda  qaytadan  ko‘zdan  kechirish;
Idrok  etish  jarayonining  bosqichlariga  bunday  taqsimlanishi 
shartli  va  ular  har  doim  idrok  etishda  ishtirok  etmaydi.  Bu  bola­
larning  malakalariga  va  ular  oldida  turgan  vazifalariga  bog‘liqdir. 
Predm etni  qayta  ko‘zdan  kechirish  talab  etilmaydi,  kim dir  faqat 
k o ‘rish  orqali  predm etni  tahlil  qilish  yoki  so‘z  orqali  tasvirlab 
berish  o ‘tiladi.
Bir  turdagi  predm etlam i  qismlarga  ajratish  va  o ‘zaro  bog‘liq 
shakllarini  topish  qobiliyatini  tarbiyalash  uchun  taqqoslashdan  foy­
dalanish  m uhim dir.  M asalan,  ham m a  daraxtlarning  asosi  vertikal 
holatda  joylashgan,  shoxlari  asosiga  nisbatan  burchak  ostida  joy- 
lashgan;  k o ‘pgina  hayvonlarning  tanasi  oval  shaklida.
«Shakl(forma)ni  idrok  etish  ko‘rish  orqali  ham da  his  etish yor- 
dam ida  o ‘tilishi  kerak.  Bolani  k o ‘z  bilan  yoki  q o ‘l  harakati  b i­
lan  kontum i  bir  qismdan  ikkinchi  qismga  o ‘tib,  chizib  chiqishga 
o ‘rgatish  lozim.  Kichik  guruhlarda  q o ‘l  harakatlarini,  albatta,  kiri- 
tish kerak, katta gum hlar uchun esa konturni idrok qila olish yetarli, 
q o i   esa  yordam chi  organ  b o ‘lib  hisoblanadi»  (L.A.Lublinskaya).
H ajm   (velichina)ni  idrok  etish  kichik  m aktabgacha  yoshdagi 
bolaga  tushunarli,  agar  farq  ancha  katta  bo‘lsa  (katta-kichkina). 
H ajm ni  idrok  etish  proporsional  m unosabatlam i  o ‘z  ichiga  oladi 
va  ko‘rish  ham da  his  etish  kabi  tekshirishlarni  talab  qiladi.  B un­
da  qurish  ko‘rsatgichlari  harakatli  y o ila r  bilan  tekshirilib  borili- 
shi  kerak  —  bir  qismni  boshqasidan  farqlash  orqali.  Voqelikdagi 
m unosabatlar  (prostranstvennoe  otnosheniye)ni  idrok  etish  tas­
viriy  maqsadi  bilan  birgalikda  ju d a  qiyin  masaladir.  U   katta  va 
m aktabgacha  tayyorlov  guruhlarida  o ‘tiladi  va  idrok  etish jarayo- 
ni  rasm  chizish  bilan  birgalikda  o ‘tilsa,  oson  o ‘zlashtiriladi.  S hun­
day  ishning  qiziq  tadqiqotini  L.A.Rayeva  «Bolalar  bog‘chasining 
katta  guruhlarida  m azm unli  rasm  chizish»  kitobida  yozgan.  Rang- 
ni  idrok  etish  bolaga  katta  em otsional  ta ’sir  etadi.  Shuning  uchun 
h ar doim   uni  alohida  ajratib  ko ‘rsatish  kerak.  Bolalar  predm etning 
ham m a xususiyatlarini  ko‘rib  chiqib  bo iganlaridan  keyingina  ular-
80


ning  diqqatini  rangga  qaratish  kerak.  Bolalar  bilan  tekshirishlarni 
o ‘tkazish  metodikasi  ko‘pgina  shartlar  bilan  bog‘liq.  A w alo,  bola­
larning  egallagan  malakalari  bilan  egallab  olm agan,  notanisb  idrok 
etish usullari  o ‘rtasida b o g iiq lik   b o ‘lishi  lozim.
Birinchi b o r tanishuv har doim  yuzaki b o ‘ladi.  U  o ‘ziga predm et 
va  u n i  o ‘rab  turgan  m u h it  haqida  um um iy  tasaw urlarini  hosil  qi- 
lishni  kiritadi.  Birinchi  bor tanishuvda  to r maqsadni  qo'yish  m u m ­
kin  emas.  Idrok  etish keng b o iish i,  turli  m unosabat va bogiiqlikni 
kiritish kerak.  Dastlabki  tekshiruvlar b a ’zida ju d a yorqin,  lekin  tas­
virlash  uchu n  yetarli  b o im a g a n   um um iy  tasaw urlam i  hosil  qila- 
dilar.  Takroriy tekshiruvlar  natijasida idrok  etish yetarlicha yorqin, 
aniq b o iish i  m um kin.  Takrorlanish  idrok  etishni,  esda  olib  qolish- 
ni  va  esga  tushirishni  murakkablashtiradi.
Idrok  etishda  eng  kerakli b o iib   qolgan  estetik  hislarning  kiri- 
tilishi  h am   m u him   hisoblanadi.  C hunki  estetik  hisning  rivojla- 
nishi  h am   m ashq  qilishni  talab  qiladi.  M asalan,  daraxtlarning 
tasviridan  oldin  b olalar  daraxtlar,  gullar,  o ‘tlarni  k o ‘rishlari, 
ulardan  zavq  olishlari  kerak.  B olalar  diqqatini  soya  joylarga  va 
daraxt barglarida  quyosh  nurlarining  o ‘yiniga  qaratish  kerak.  B o ­
lalar  oldida  an ch a  to r  m aqsad  q o ‘yilgan  vaqtda,  qayta  kelish 
vaqtida  daraxtlarning  tuzilishi  bilan  tan ish tirish ,  ularni  k o ‘zdan 
kechirayotganda  qanchalik  chiroyliligini,  yashil  fonda  uning 
oppoq  asosi  yaqqol  ajrab  turganiga  qaratish  kerak.  Shu  vaqtda 
she’riy  m isralardan  m isollar  keltirib  o ‘tish  ham   yaxshi  natijalar 
beradi.
Idrok  etishni  um um lashtirishda  unga  bolalarning  turli  anali- 
zatorlar  bilan  birgalikdagi  faol  faoliyatlarini  kiritish  katta  ah am i­
yatga  ega,  gullab  yotgan  qirni  idrok  etishda  uzoqdan  uni  k o ‘rish 
yetarli  emas.  Bolalar qirda yugurishlari,  gullar uzishlari,  ulam i  hid- 
lab  ko‘rishlari,  guldasta  yasashlari,  ashula  aytishlari  lozim.  Bular- 
ning  ham m asi  m ashg‘ulot  davom ida  hisobga  olinadi.  K uzatishlar- 
ni  o ‘tishda  tarbiyachining  so‘zi  va  bolalarning  roli  katta  aham i­
yatga  ega.  H ar  qanday  tushuntirish,  savol,  k o ‘rsatm a,  bolani  fikr- 
lashga  m ajbur  qilish  kerak.  Idrok  etishning  aniqlashuviga,  uning 
em otsionalliligiga  estetik  fikrlashni  kengaytiradigan  taqqoslash- 
lar  yordam   beradigan  badiiy  obrazlardan  foydalanish  m uhim dir. 
Tarbiyachi  so'zining  o ‘m i  va  roli  bolalarning  yoshiga  bo giiq dir. 
D iqqati  tarqoq  b o iad ig an   kichik  yoshda  idrok  etish  m om enti  bi-
81


Ian  so‘z  birgalikda  kelish  kerak.  K atta  yoshda  tarbiyachi  bolalarga 
kuzatilayotgan  obyektga  o ‘zlari  xarakteristika  berishlariga  im kon 
beradi.  M aktabgacha  tarbiya  yoshidagi  bolalarga  atrofdagi  hayot- 
ni va predm etlarni  kuzatish vaqtida  hayajon  tez  vujudga  keladi.  Bu 
hayajonda  endi  yuzaga  kelayotgan  estetik  tuyg‘u  rivojlanib  b o ra­
di.  Bolalardagi  estetik  tuyg'ular  yosh  o ‘tgan  sari  ancha  chuqurroq 
va  anglaganroq  b o ‘ladi.  Bevosita  estetik  tuyg‘u  chiroyli  predm etni 
idrok  etishda yuzaga  keladi va turli  tashkiliy  elem entlarni  o ‘z  ichi- 
ga qamrab  oladi.  Shunday usul  bilan rang  hissini  estetik tuyg‘uning 
chiroyli  ranglar  birlashmasini  idrok  etishdan  kelib  chiqishini:  to ‘q 
osmonni  yorqin  yulduzlar,  to ‘q  palto  va  yorqin  qalpoqchani  ajra- 
tish  mumkin.
Ritm   hissi  predm etning  ritm ik  kelishganligi,  qismlarning  rit- 
mik joylashuvini,  masalan,  daraxtning  shoxlarini  idrok  etilayotgan 
vaqtda  kelib  chiqadi.
Proporsiya  hissi,  konstruktiv  butunlik  turli  qurilishlami  idrok 
etish  orqali  kelib  chiqadi.
Bola qanchalik atrofni bilib idrok eta olsa,  uning estetik tuyg‘usi 
shunchalik  chuqur,  murakkab  bo ‘lib  boradi.  Asta-sekin  bolalar 
elem entar  estetik  fikrlash  qobiliyatini  egallab  boradilar.  U larda 
estetik  tuyg‘ularning  rivojlanishi  predm etning  va  uning  xususiyat- 
larini  estetik tom ondan baholay  olishlariga  olib  keladi.  Sekinlik b i­
lan  bolalarda  estetik  did  rivojlanib  boradi.

Download 4,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   63




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish