M s h. N u r m a t o V a, s h. T. H a s a n o V a rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyatga

VI  BOB.  TASVIRIY  SAN’ATDA  BADIIY  IDROK
Idrok  deb,  predm et  va  hodisalarning  ongda,  ularning  bevosita 
ta ’siri  natijasida  aks  etishga  aytiladi.  A trof olamdagi  narsa  hodisa- 
larni  idrok  qilishdan  bilish  boshlanadi.  Bilishning  ham m a  boshqa 
shakllari  — esda olib qolish, tafakkur, ta saw u r idrok obrazlari asosi­
da  kuriladi.  Bolalar  tasviriy  faoliyati  atrof-m uhit,  borliqni  bilishga 
asoslanadi.  Shuning  uchun  idrokning  rivojlanishi  masalasi  bola­
larni  rasm,  loy,  applikatsiya  ishiga  o ‘rgatish  uslubiyatining  asosiy 
m uam m olaridan  biri  hisoblanadi.
Badiiy  obrazning  yaratilishi  m azm unning  yorqin  hissiy  shakl- 
da  berilishiga  asos  b o ‘ladi.  Shuning  uchun  rassomning  hayot- 
ni  idrok  qilishi  bilishga  oid  va  em otsional  tom onlam i  birlashtirish 
kerak.  Bu  m uam m o  haqidagi  qiziqarli  fikrlarni  biz  0 ‘rta  asr sharq- 
ning  mutafakkir-ensiklopedisti  Abu  N asr  al-Forobiyning  «Saxo- 
vat  shahri»  risolasidan  topishim iz  mumkin.  «Sezayotgan  narsani 
aql  kuchi  vositasida  bilish,  xohish  b o ‘lsa,  shu  vosita  yordam ida 
yetilishayotgan  harakat  boshqa  kuchning  dalilidir  va  bu  kuch  aql, 
hissiyot,  fikrlash,  xulosa  qilishni  yaratadi.  Lekin  agar his  qilinayot- 
gan jism ni  sezish  vositasi  orqali  o ‘rganishni  keltirib  chiqarayotgan 
istak jism oniy  va  ruhiy  ta ’sirning  dalili  b o ‘ladi».
Atrofdagi. borliqning  rassom  tom onidan  idrok  qilinishi  maxsus 
xususiyatlarga  ega.  Odatda,  buyum ni  idrok  qilishda biz,  ko‘pincha, 
shu  narsa  bilan  tanishishda  cheklanam iz,  chunki  biz  uchun  un - 
dan  foydalanish  va  ko‘rsatm a  olish  asosiysi  hisoblanadi.  Rassom 
esa  predm etni  tasviriy  maqsadda  h ar  gal  idrok  qilganida  shakl, 
rang,  fazoda joylashishini  h ar tom onlam a  o ‘rganadi.  M ashhur ras­
som  K .F.Y uon,  rassom  idrokining  o ‘ziga  xos  tom oni  shundaki,  u 
diqqat  bilan  hayotdagi  ham m a  oddiy  va  oddiy  boMmagan,  ham ­
m a  ifodali  va  bir  xil  narsalarni  ko‘rib,  belgilay  olishi  va  o ‘z  asari- 
da  aks  ettirishi  kerak,  degan  edi.  Bizni  o ‘rab  turgan buyum   dunyo- 
si  uzoq  evolyutsiya jarayoni,  jam iyat  va  insonning  ijtimoiy-tarixiy 
tajribasi jarayonida vujudga  keldi.  Predmetli  fazoviy  m uhit  bizning
74

---

«ikkinchi  tabiat»  insondan  tashqarida,  o ‘zining  butun  m a/m uni- 
ni  yo‘qotadi.  Qadimgi  Sharq  mutafakkirlari,  keyinchalik  XVII — 
XIX  asr  faylasuflari  ham ,  faqatgina  inson  ham m a  narsalarning 
estetik va jism oniy  o ic h o v id ir,  deb  ta ’kidlagan  edi.  Bolaning  hay- 
otida  atrofdagi  sharoitning  m uhim   ahamiyatga  ega  ekanligi  haqi­
da  V.A.Suxomlinskiy  ham   ta ’kidlab  o ‘tgan.  M aktabgacha  tarbiya 
yoshidagi  bolaning  estetik  rivojlanishi  boshqariladigan  va  shakllan- 
tiriladigan jarayondir.  A .N .Leonteva,  A .O.Zaporojets,  E.A.  Flyori- 
na  va  m aktabgacha  tarbiya  sohasidagi  boshqa  mutaxassislar  ham 
shu  nuqtai  nazarda  turadilar.