M. N. Majidov. S. X. Nasimov

2.2 Birinchi sinf o‘quvchilarini psixologik kuzatishni tashkil qilish va uning mazmuni
Sog‘liqning holatiga qarab, maktabga moslashish, o‘zgargan yashash sharoitlariga turli yo‘llar bilan o‘tish mumkin. YUuqor moslashuvni, o‘rta va og‘ir moslashuvni ko‘rsatadigan bolalar guruhlari mavjud.
Muvaffaqiyatli moslashish bilan bola organizmining funksional tizimlarining zo‘riqish holati birinchi chorakda qoplanadi. O‘rtacha zo‘ravonlikka moslashish bilan, farovonlik va sog‘liqning buzilishi yanada aniq va yilning birinchi yarmida kuzatilishi mumkin. Ba’zi bolalar maktabga moslashish qiyin kechadi. SHu bilan birga, o‘quv yili boshidan oxirigacha sog‘lig‘ining sezilarli buzilishi ortadi.
Muvaffaqiyatli moslashuvda bolaning oilasi, oila ichidagi munosabatlar muhim rol o‘ynaydi, ular psixologik muloqot, ya’ni intellektual, hissiy va ixtiyoriy munosabatlarni o‘z ichiga oladi; oilaning axloqiy yo‘nalishi va ota-onalarning pedagogik madaniyati.
Oilaning axloqiy yo‘nalishi oilada axloqiy me’yorlar va xulq-atvor tamoyillariga rioya qilish va bajarish darajasi bilan tavsiflanadi.
Ota-onalar pedagogik madaniyatining mezonlari bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish (ular bilan munosabatda yoshga qarab to‘g‘ri tus topa olish), ularning ijobiy va salbiy xususiyatlarini aniqlash va xolisona baholashdir.
Muvaffaqiyatli moslashish va o‘rganish nafaqat oilaga, balki maktabga ham bog‘liq. Maktabga moslashishning dastlabki bosqichida o‘qituvchining o‘quvchilarga munosabati ko‘p jihatdan o‘qituvchi-o‘quvchi munosabatlarining qanday rivojlanishini, asosan maktabda bolaning psixologik moslashuvini belgilaydigan munosabatlarni belgilaydi. Odatda, o‘quvchi eng avvalo ota-onalarning obro‘si yuqori hisoblanadi. O‘qituvchi asosiy vazifaga - bolalarga bilim berishga yunaltirilgan, xatti-harakatlarning muayyan qoidalarini amalga oshirishni talab qiladigan obro‘li murabbiydir. O‘quvchilar esa, odatda, buni juda yaxshi tushunadilar. Ular masofani aniq bilishadi, o‘qituvchining maqomini tushunishadi, boshqa odamlardan farqlashadi.
Ta’limning birinchi boshlang‘ich bosqichida o‘qituvchilar va o‘quvchilar va o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlarda o‘qituvchining o‘quv jarayonidagi muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarni baholashi alohida ahamiyatga ega.
Bu o‘qituvchining har bir bolaga bergan bahosi uchun katta mas’uliyatidan dalolat beradi va, shubhasiz, o‘qituvchiga, uning bolalar bilan muloqot uslubiga bo‘lgan talablarini oshiradi.
Har bir bolaning muvaffaqiyati, hatto kichik bo‘lsa ham, boshqalardan ko‘ra kichikroq bo‘lishi kerak. Lekin bu har bir kishi tomonidan belgilanishi kerak, lekin muvaffaqiyatsizliklar, muvaffaqiyatsizliklar va kamchiliklar umuman ommaga oshkor qilinmasligi kerak — ular haqida faqat bolaga gapirish yaxshidir.
Lekin yuqoridagilarning barchasidan tashqari, muvaffaqiyatli moslashish ko‘p jihatdan rivojlanishning avvalgi bosqichlarida shakllangan bolalarning shaxsiy xususiyatlariga bog‘liq. Boshqa odamlar bilan aloqa qilish, zarur muloqot qobiliyatiga ega bo‘lish, maktabga kirgan bola uchun boshqalar bilan munosabatlarda o‘zlarini maqbul pozitsiyani aniqlash qobiliyati juda zarur, chunki ta’lim faoliyati, umuman maktab ta’limining holati birinchi navbatda jamoaviy xarakterga ega. Bunday qobiliyatlarni shakllantirishning etishmasligi yoki salbiy shaxsiy fazilatlarning mavjudligi odatda muloqot muammolarini keltirib chiqaradi, chunki bola faol, tez-tez tajovuzkorlik bilan, sinfdoshlar tomonidan rad etilgan yoki ular tomonidan e’tiborsiz qoldirilgan.
Muvaffaqiyatli moslashuvning xususiyatlaridan biri maktabga psixologik tayyorlikdir. O‘quvchining ichki pozitsiyasini aniqlash uchun biz T.A.Nejnovaning “Maktabga munosabat haqida suhbat” metodologiyasidan foydalanamiz. Bu usul ota-onalar bilan suhbat va o‘qituvchining xatti-harakatlarini kuzatish bilan birgalikda maktabga nisbatan kam tayyorlangan o‘quvchilar guruhini aniqlash imkonini beradi.
Birinchi sinflarning moslashish davrini tashkil etish dasturi birinchi sinf o‘quvchilariga psixologik-pedagogik yordam ko‘rsatish dasturiga asoslanadi. Hozirgi kunda bolalarga psixologik yordam ko‘rsatishning turli xil dasturlari taklif etilmoqda. Ularning barchasi rus psixologiyasida bolaning aqliy va shaxsiy rivojlanishi uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratadigan faoliyat muloqot guruhlarida tashkil etiladigan o‘yindir, degan fikrga asoslanadi. Shuning uchun bunday dasturlar mualliflarning uzoq muddatli amaliyoti bilan tasdiqlangan ta’limiy o‘yinlarga asoslangan.
O‘yinda bilimlarni o‘zlashtirish sinfdagiga qaraganda ancha muvaffaqiyatli kechadi. O‘yinli usulda qo‘yilgan o‘quv vazifasi o‘yin vaziyatida bola yangi bilimlar va harakat usullarini egallashning juda zarurligini anglagan afzallikka ega. Bolalarning hayotiy qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lmagan tayyor shaklda taqdim etilgan bilimlar ular tomonidan kam o‘zlashtiriladi va ularni rivojlantirmaydi. O‘yinda, faqat bolaning o‘zi hali nima qilishni bilmasligini o‘rganishga intiladi.
Katta yoshdagi bolalar va birinchi sinf o‘quvchilari bilan muloqot guruhlarini tashkil qilish odatiy, keng tarqalgan hodisa emas, ammo bu davrdagi bolalar bilan guruh ishlarining ayrim variantlari psixologik adabiyotlarda tasvirlangan.
G. M. Shashlovaning fikriga ko‘ra, maktabgacha yoshdan boshlang‘ich maktab yoshiga o‘tish davrida bolalar bilan rivojlanish ishlarini tashkil etishning eng munosib shakli guruh aloqasi shaklidagi darslardir.
Adabiyotda maktabgacha yoshdagi nevrozlarning oldini olish uchun o‘yin psixoterapevtik guruhlarini yaratish tajribasi taqdim etiladi (A. S. Spivakovskaya); yosh o‘quvchilarda adaptiv, ziddiyatli xatti-harakatlar ko‘nikmalarini shakllantirish (YA.Varga); birinchi sinf o‘quvchilarida tashvishlarni psixokorreksiya qilish uchun guruh darslari (A. M. Parishionerlar); maktab etukligi kamligi sababli dastlabki ta’lim bosqichida yashayotgan bolalar uchun rivojlanish guruhlari (N. I. Gutkina); uning yanada muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun bir sharti sifatida o‘quv faoliyati uchun bir bola moslashtirish uchun psixologik tayyorlash shaklida tuzatish va rivojlanish darslari (O. A. Matveeva, E. A. Lvova); maktabda ta’lim hamkorlik uchun bolalar tayyorlash (G. A. Zukerman, K. N. Polivanova). I. V. Dubrovina bolalarda muvaffaqiyatli bolaning ta’lim olish uchun asos yaratadigan muayyan shaxsiy fazilatlar (axloqiy va ixtiyoriy, muloqot qobiliyatlari) va aqliy funksiyalarni rivojlantirishga qaratilgan rivojlantirish dasturini taklif etadi. Dastur 7 ta mavzuni o‘z ichiga olgan bo‘lib, ularning har biri 4-8 darsdan iborat.
R. V. Ovcharova o‘z-o‘zini anglash tuzilishi buzilgan bolalarga yordam berish uchun tuzatuv dasturini ishlab chiqdi, bu o‘z-o‘zini anglashning turli tuzilmalarini rivojlantirishga qaratilgan; ijtimoiy va pedagogik jihatdan beparvo bolani muloqot mavzusi sifatida rivojlantirish dasturi, uning maqsadi hissiy munosabat va xulq-atvor stereotiplarini buzishni bartaraf etish, bolaning tengdoshlari bilan to‘liq aloqalarini qayta tiklash, "men" imidjini uyg‘unlashtirish; diqqatni rivojlantirish kamchiliklari uchun psixokorrektivli yordam dasturi va boshqalar.
A. M. Parishioners, N. V. Samoukina va boshqa o‘qituvchilar va psixologlar ham bolalar shaxsining muayyan sohasini rivojlantirish uchun tuzatish dasturlarini ishlab chiqdilar.
Bizning fikrimizcha, T. V. Azarovaning dasturi tajriba guruhida birinchi sinf o‘quvchilarini maktab ta’limining holatiga muvaffaqiyatli moslashtirish uchun ijtimoiy-psixologik va pedagogik sharoitlarni yaratish uchun eng maqbul (bajarilgan tadqiqot ishlarini hisobga olgan holda).
Ushbu dastur ma’lum bir mantiqqa asoslangan va ta’lim sohalarida maktabga psixologik tayyorgarlikning zarur darajasini, tengdoshlar va o‘qituvchilar bilan muloqotni, yosh o‘quvchilarda motivatsion tayyorgarlikni shakllantirishga qaratilgan o‘zaro bog‘liq sinflar tizimidir. Dasturda 18 darslar va qo‘shimcha mashqlar to‘plami mavjud. Har bir dars o‘tkazish Standart shakliga ega, davomiyligi taxminan 45-55 daqiqa.
Sinflar shakli guruh bo‘lib, sinfni bir nechta barqaror rivojlanayotgan guruhlarga bo‘lishni o‘z ichiga oladi. Darsga qabul qilish quyidagi tamoyillarga muvofiq amalga oshirilishi mumkin.
Har bir guruhga bolalar yangi psixologik ko‘nikmalarni egallashda bir-birlariga yordam berishlari uchun maktabga tayyorligi turli darajada bo‘lgan, turli muammolarni e’tiborga olgan holda bolalar kiradi. Bolalarni guruhga bulishda, iloji bo‘lsa, o‘g‘il va qiz bolalar sonini tenglashtirish kerak. Ishning birinchi bosqichlarida bolalarning shaxsiy munosabatlarini hisobga olish va ularni o‘zaro xayrixohlik asosida guruhlarga tanlash kerak.
Guruhlar ishlashi bilan bolalar orttirgan ijtimoiy tajriba xar tomonlama bo‘lishi uchun tarkib o‘zgarishi mumkin.
Guruh uchrashuvlarining chastotasi uning qaysi bosqichida ekanligiga bog‘liq. bir haftada 1-2 marta, maktabga moslashishida past kursatgichlarga ega bulgan bolalar uchun 3-4 marta o‘tkazilishi mumkin.
Guruh darslarining asosiy mazmuni kognitiv va hissiy-ixtiyoriy sohani rivojlantirishga, o‘quvchilarning etarli ijtimoiy xulq-atvor ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan o‘yinlar va psixotrening mashqlardan iborat. Eng katta rivojlanish ta’siri psixotrening metodikasining xilma-xilligini oshirish, balki darsga kiritilgan murakkab mashqlarning har birining potensialidan to‘liq foydalanish orqali erishiladi, chunki moslashish jarayonida bo‘lgan bola uchun har bir yangi faoliyat turi, hal qilinadigan vazifa turi muayyan muammo bo‘lib, yangilik va xilma-xillik bilan mashg‘ulotlar davrning qiyinchiliklarini kuchaytirishi mumkin, bu esa ishning samaradorligi va ahamiyatini keskin kamaytiradi. Shu bilan birga, barcha sinflarning yana bir zarur elementi-guruh jarayonlarini to‘g‘ri rivojlantirish, qulay guruh ichidagi muhitni saqlash, bolalar jamoasining birlashishi va tashkiliy rivojlanishiga qaratilgan psixotexnika.
Ushbu dastur birinchi sinf o‘quvchilarining psixologik holatining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda biz tomonimizdan o‘zgartirildi. Biz bolalar o‘quv vazifalariga o‘xshash o‘yinlarni zo‘rg‘a qabul qilish yoki hatto rad etishlarini, maktabning moddiy resurslari etarli emasligini, darslarning davomiyligi uzoqligini, lekin umuman dastur mazmunining asosiy qismi o‘zgartirilmagan xolda amalga oshirdik.(1- Ilova)
Rivojlantiruvchi mashg‘ulotlar natijalari asosida bolalarining maktabga moslashuvi muvaffaqiyatining o‘lchovini aniqlashga imkon beruvchi nazorat tashxisini o‘tkazdik.