M. Mirsaidov

Download 0,66 Mb. bet 71/143 Sana 25.10.2022 Hajmi 0,66 Mb. #856008

Bog'liq
68-Хalqaro-iqtisodiy-munosabatlar

A	1	2
3
AQSh dollari	0,5720	1,00 3,7028 1,6374** 116,0510	0,5720
EVRO	0,7530		0,2034***
Angliya funti	0,0812		0,1330****
Yaponiya ieni	31,800		0,2740
Jami	1birlik SDR		1,1672

* Dollar kursi kunning o’rtasiga bo’lgan valyutalarning o’rtacha bozor kurslar Angliya banki kundalik axborotlar asosida SDR kursini hisoblash uchun XVF beriladi.
** pul birligi funt sterlingda olingan (teskari kotirovka)
*** 1–ustun 2– ustunga bo’linadi.
**** 1–ustun 2– ustunga ko’paytiriladi.
SDR kursi 1981 yilda «valyuta savati» usuli bo’yicha jahon savdosida faol ishtirok etuvchi XVFga a’zo 16 mamlakatning tashqi savdo hajmini hisobga olgan holda aniqlangan edi. Tashqi savdo hajmi jahon savdosi hajmining eng kamida 1%ini tashkil qilgan. 2001 yilga kelib «valyuta savati»da SDRni hisoblash uchun qo’llanilgan valyutalar: AQSh dollar 40%, nemis markasi-21%, yapon ieni-17%, Frantsiya franki-11%ni Angliya funt sterlingi-11%ni, to 1999 yilning 1 yanvardan boshlab esa 8%ni tashkil etdi, ya’ni ularni soni 5 ta valyutadan iborat edi.
Evropa valyuta tizimiga a’zo mamlakatlar uchun xalqaro valyu-ta kiritilgunga qadar yagona pul birligi sifatida EKYudan (europian carrency unit) foydalanilgan. EKYuning prototipi 1950 yilda yaratilgan Evropa to’lov ittifoqi hisob birligi edi. O’zining oltin qiymati bilan bu birlik dollarga tenglash-tirilgan. XX asrning 1970 yillardan boshlab Bretton-Vuds val-yuta tizimi quvvatsizlanishi sababli hamdo’stlik valyuta birligi samaradorligi ham pasaya boshladi. Buning asosiy sababi, dollar asosida tashkil etilganligi va uning oltin miqdoriga bog’liqligi edi. Shu bilan birga, bu davrda valyutalarning «yashil» kursidan ham foydalanilgan. Qishloq xo’jaligining ayrim tovarlari ope-ratsiyalarda
to’lov vositasi siifatida ushbu kurslar bozor kursiga nisbatan koeffitsient tarzida qo’llanildi. Koeffitsient asosida bunday hisoblash usuli ancha murakkab edi. Bu tizim o’zgarishi sharoit natijasida valyuta bo’yicha
«bremen kommyunike» qabul qilindi. Valyuta kursi va kollektiv pul birligini birgalikda tebranishi hamdo’stlik jahon pulining funktsiya tizimi bo’ldi. Xalqaro pul funktsiyasi valyuta maqomiga aylandi. EKYu valyuta birligi emissiyasi 1979 yil 13 martda boshlandi va oltin bilan ta’minlandi. Yangi valyuta birligi «valyuta savati» usulida hisoblanib, valyutalarning ulushi emitent mamlakatlar iqtiso-diy ko’rsatkichlari asosida aniqlandi. SDRdan farqli o’laroq, EKYu xususiy bank va firmalarda (asosan kredit operatsiyalarda) hamda G’arbiy Evropada ishlatiladi. Shuningdek, EKYu tovar birjalarida ham ishlatiladi. 1984 yilda milliy valyuta birja-lari va bozorning ssuda kapitalida valyuta instrumenti sifatida qo’llaniladi. Unda AQSh, Avtraliya va Yaponiya ichki zayom obliga-tsiyalari qo’llaniladi. 1985 yildan boshlab davlat firmalarida haqiqiy sotib olish vositasi sifatida operatsiyalarda olib boril- di. Bir qator mamlakatlarda pul muomalasi vazifasini bajardi.
Evropa Ittifoqida milliy valyuta o’rniga valyuta birligi-ning kiritilishi EKYuning turg’unligini oshirib qolmay, G’arbiy Evropa mamlakatlarida chuqur integratsiya jarayoniga ta’sir etdi. 1991 yilda esa Parijda bo’lib o’tgan iqtisodiy va moliyaviy yig’i-lishda EKYuni marka, funt sterling va frank o’rniga valyuta birligi sifatida kiritish va Evropa Ittifoqi Markaziy Banki tuzish haqida fikr almashildi. 1991 yil dekabrda bo’lib o’tgan Evropa Maslahati (Maastrix shahri, Niderlandiya) Evropa Ittifoqi shartnomasi qo’llab-quvvatlandi. Maastrix shartnoma-sida ko’rsatilishicha, 1999 yil 1 yanvardan yangi valyuta-EVRO jo-riy etiladi va 2002 yil 1 iyundan Evropa valyuta tizimiga ki-ruvchi mamlakatlarda muomalada bo’ladi, degan qarorga kelindi.
Shu bilan birga, ma’lum nomenklaturadagi qishloq xo’jaligi tovarlari operatsiyalari to’lovlari uchun reprezentativ yoki «Yashil» valyuta kursidan foydalanildi. Bu valyuta kurslari bozor kursiga nisbatan koeffitsient ko’rinishida joriy etiladi. Bu koeffitsientlar asosida valyuta kursini hisoblash juda murakkab edi. Sharoitning o’zgarishi oqibatida 1978 yilda «Bremen kom-myuniks» usulini qo’llash zarurati tug’ildi. U valyutalar kur-sining birgalikda tebranish tizimini va kollektiv valyuta kurs birligining bundan keyingi o’zaro aloqadorligini mustahkamlash bilan birlashtiradi. Kollektiv tomonidan muomalaga chiqarilgan bu valyuta o’z funktsiyalari bilan dunyo pullari o’rnini bosishiga ishonch hosil qilindi. Yangi valyuta birligi emissiyalari - EKYu 1979 yil 13-
martdan boshlab joriy qilina boshladi va oltin bilan ta’minlandi. Yangi valyutaning kurs birligi hisob-kitobi «valyuta savati» usuli bo’yicha olib borildi; valyuta ulushi emitent mamlakatlarning bir qator iqtisodiy ko’rsatkichlari asosida aniqlandi. SDR dan farqli o’laroq EKYu xususiy banklar va firmalarning xalqaro pul aylanmalarida (ayniqsa kredit operatsiyalarida), shuningdek, G’arbiy Evropa mamlakatlaridan tashqarida ham ishlatila boshladi. 1984 yildan boshlab EKYu ning bir qismi milliy valyuta birjalarida va bozorlarida ssuda kapitalining valyuta vositasi (instrument) bo’lib qoldi. EKYu AQSh, Avstraliya va Yaponiya mamlakatlari ichki zayom obliga-tsiyalarida o’z ifodasini topdi. 1985 yildan boshlab davlatlar firmalari o’zaro operatsiyalarida haqiqiy sotib olish quvvatiga ega bo’lgan valyuta sifatida, bir qator mamlakatlarda pul momalasi sifatida ishlatildi.
Evropa mamlakatlarida integratsiyalash jarayonining chuqur ildiz otishi, valyuta birligi sifatida EKYuning barqarorligi Evropa Ittifoqi mamlakatlari milliy valyutasi o’rniga yagona valyutani kiritish uchun ob’ektiv sabab bo’ldi. 1991 yil aprelda Frantsiya va Germaniya davlatlarining Parijda bo’lib o’tgan iqti-sodiy va Moliyaviy Kengash yig’ilishida marka, funt sterlingi va frank pul birligi o’rniga yagona valyuta sifatida EKYu kursini qabul qilish hamda Evropa kengashi (ES)ning Markaziy bankini tashkil etish fikri bildirildi. 1991 yilning dekabrida Evropa Kengashi sessiyasida (Maastrix, Niderlandiya shaharlarida bo’lib o’tgan) Evropa ittifoqi haqida Shartnoma ma’qullandi. Bu-Ma-astrix Shartnomasi deb ataldi. Bu shartnomaga binoan 1999 yil-ning yanvar oyidan boshlab yangi valyuta – Evro muomalaga kiriti-lib, 2002 yilning birinchi iyuniga qadar Evropa Valyuta tizimiga kirgan mamlakatlarning milliy pullari Evro bilan parallel ravishda muomalada bo’lishi ko’rsatib o’tildi. Lag vaqti shuning uchun kerak bo’ldiki, shu muddat ichida «Evrozona»ga kirish niyati bo’lgan mamlakatlar o’z mamlakatlari iqtisodini Evroni «sing-dirish darajasi»ga «etkazib» olishlari kerak edi, ya’ni Evroga moslashib olishlari kerak edi.

Download 0,66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: