М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

ш т .
ш о т
L
_____ 1 __ - A l f b
10.6-rasm. Poydevoming 
tekis cho’kishi.
10.7-rasm. Poydevoming 
qiyshayishi
(QMQ 2.02.01-98). Agar biron zarurat tug’ilsa, u vaqtda prof. N. A. 
Sitovichning «Monand qatlam» usuli yordamida tekshirib ko'rish mumkin. Inshoot 
cho'kishini hisoblash uchun 
QMQ 2.02.01-98 tomonidan «Qatlamlab jamlash» 
usuli tavsiya etiladi.
Inshootning yuqori darajadagi deformatsiyasi quyidagilardan tashkil topadi:
a) tekis holdagi cho'kish (10.6-rasm). Bunda poydevoming barcha nuqtalari 
o'zaro monand holda deformatsiyalanadi va inshootni bir tekisda cho'kishiga olib 
keladi;
b) inshoot ichida olingan kamida uchta poydevorlarning cho'kishlari mazkur 
holat uchun belgilangan o'rtacha miqdoming yarmidan oshmasligi lozim;
v) ikkita qo'slini poydevorning cho'kishlar farqi 
egilish (qiyshayish), yoki 
og'ish (10.7- rasm) ham mazkur holat uchun belgilangan yuqori miqdordan kam 
bo'lishi kerak.
Qiyshayish deb ikki alohida nuqtalarda yuz bergan cho'kishlar farqining ular
1 5 0

---

orasidagi masofaga bo'lgan nisbaliga aytiladi. 
Og'ish esa poydevorlarning ikki 
chelki nuqtalari cho'kishining ular orasidagi masofaga bo'lgan nisbatidir.
10. 8-rasm. Inshoot zamini 
sirtidagi 
deformatsiyalar
Og'ish poydevor qiyshayishining tangens burchagi yordamida ifodalanadi.
^
=
£
i j
£
l
(10.25)
bunda: 5/, 5 ^ - poydevoming ikki chetki nuqtalarini cho'kishi;
/- nuqtalar orasidagi masofa;
£ - nisbiy egilish burchagi.
Inshoot zamini sirtining turlicha cho'kishi natijasida yuz beradigan og'ish, 
yoki egilish quyidagicha aniqlanadi (10.8 rasm):
2 S J Si
i =
2 j
----- 1 
(10.26)
bunda: sb S j- kuzatilayotgan yuza chekkalarining cho'kishi;
S
2
- shu yuzadagi eng yuqori, yoki eng kam miqdorli cho'kish;
/ - cho'kishlar aniqlangan nuqtalar orasidagi masofa.
Shuni yodda tutish lozimki, bir vaqtda turli cho'kishlar yuz berishi mumkin, 
ammo 
ulaming qiymati 
10.2 - jadvalda keltirylgan miqdorlardan oshmasligi 
kerak.
10.9 P o y d c v o rn i z a m in n in g y u k k o 'ta r is h q o b iliy ati 
b o 'y ic h a h iso b lash
Qoya jinslardan tashqari barcha gruntlardan tashkil topgan zaminlami quyidagi 
hollarda yuk ko'tarish qobiliyati bo'yicha hisoblash talab etiladi:
1) poydevorga ta’sir etuvchi doimiy yuk yotiq holatda bo'lganda;
2) qiyalik holatdagi zaminlarda.
Poydevomi zaminining yuk ko'tarish qobiliti bo'yicha hisoblashda quyidagi
15 1

---

shartni bajarilishiga amal qilinadi:
N < R
(10.27)
bunda 
N - inshootdan zaminga uzatiluvchi bosim;
R - zaminning yuk ko'tarish qobiliyati.
Ushbu hisoblashda inshootdan zaminga uzatiluvchi bosimning hisobiy qiymati 
olinadi.
(10.27) 
ifodaning sharti bajarilishi uchun zaminning eng yuqori darajadagi yuk 
ko'tarish qobiliyati aniqlash lozim.
Hozirgi 
vaqtda zaminlaming eng 
yuqori yuk ko'tarish qobiliyati 
«Gruntlaming yuqori zo'riqish holati» nazariyasi yordamida aniqlanadi (q.5 bob).
11. bob. Q O Z IQ L I P O Y D E V O R L A R
11.1 
Umumiy m a’lumotlar
Bo'sh 
zaminlarda 
inshoot 
barpo 
etish 
uchun 
qadimdan 
qoziqli 
yaoydevorlardan foydalanib kelingan. Buning asosiy sababi, birinchidan, qoziq 
qoqish jarayonida uning atrofi va ostidagi gruntlaming zichlashuviga erishilsa, 
ikkinchidan, yuqoridan tushayotgan yuk qoziqning butun tanasi bo'ylab gruntga 
uzatiladi. Shuning uchun ham qoziqli poydevorlami amalda qo'llash so'nggi 
yillarda yanada rivojlanib ketdi. Qoziqli poydevorlar vazifasiga ko'ra bir necha 
turlarga bo'linadi.
Grunt qa’rida ishlash sharoitiga monand ravishda osma qoziqlar va ustun 
qoziqlar mavjud (1 1.1-rasm).
Ustun qoziqlar barcha bo'sh qatlamlami kesib o'tib, uchlari bilan mustahkam 
gruntga o'rnatiladi (1 1.1-rasm, 
a). Arap qoya gruntlariga yetib borish imkoniyati 
bo'lsa, ularga o'matish eng maqsadga muvofiqdir. Bunda inshoot zamini haqiqiy 
ma’noda mustahkam bo'lib, cho'kish deyarli yuz bermaydi. Ustun qoziqlaming 
inshoot qurilmasi sifatida ishlash mohiyati oddiy ustunlamikidan kam farqlanib, 
qoziq orasidagi grunt ulaming ish jarayonida deyarli qatnashmaydi.
Osma qoziqlaming uchlari mustahkam gruntlarga yetib bormaydi ( 1 1.1-rasm 
b). 
Qoziqlaming mazkur turi mustahkam grunt qatlami chuqur joylashgan hollarda 
qo'llanadi.
1 5 2

---

1 1.1-rasm. Qoziqli poydevorlar: 
a-ustun qoziq; b-osma qoziq; 1 -inshoot dcvoiri; 2-rostverk; 3-qoziq; 4-bo’sh gruntlar;
5-mustaxkam gurunt; 6- bosim uzattish
Bunday qoziqlar orasida joylashgan gruntlar qoziqlar bilan birgalikda ishlaydi.
Bunda bo‘sh gruntga qoqilgan, yoki o‘matilgan qoziq sirti bo'ylab grunt orasida 
qarshilik kuchi vujudga keladi. Qumli gruntlarda ishqalanish, loylarda esa bog'lanish
kuchi, asosan,
zamin mustahkamligini ta’minlaydi. Qoziqli poydevorlar alohida qoziqlardan tashkil 
topadi. Ularning boshi