М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

uchun zarralar bir biriga legib lurmay, suv qobig'i yordamida bog'langan. Bu esa 
yumshoq loylarda ishqalanish kuchi yo'qligidan dalolat beradi (

0). Bog'lanish 
kuchi esa ularda hali bikr holatga yelmagan bo'ladi, ya’ni 
c 6=
0
Demak, yumshoq loylaming siljishga qarshiligi quyidagi ifodaga mos keladi:
(2.12)
2.7-rasm. Loyli grunt mustahkamlik 
ko’rsatkichlarining namlikka bog’liqligi.
2.8-rasm . Yumshoq loylaming 
siljishga qarshiligi
Loyli gruntlaming siljishga 
mustahkamlik 
ko'rsatkichlari, 
asosan, tajriba sharoitida siljish­
ga sinash (2.9-rasm) va uch o'q 
bo'ylab 
sinash 
(stabilometr) 
(2.3- rasm) uskunalari yorda­
mida aniqlanadi.
Mazkur gruntlaming siljishga qarshiligi 
yolg’iz 
yumshoq 
bog'lanish 
kuchiga 
bog'liq 
bo'lib, 
namlikning 
ma’lum 
qiymatida 
yukning 
ta’siri 
hisobga 
olinmaydi (2.8-rasm).
Yuzaki qaraganda 2.1 va 2.8-rasmlar 
o'xshashdek, ammo ular miqdoriy jihatdan 
tubdan farqlanadi. Agar yumshoq loydagi 
c„. ning qiimati 0,01 - 0,15 MPa oralig'ida 
o'zgarsa, qoya gruntlariga xos bo'lgan 
c 6
ning miqdori 5,0 MPa dan 
yuqori 
ko’rsatkichga ega.
2 .9 ra sm . G r u n tla m i s ilj is h g a s in a s h u s k u n a s i
37

---

3 bob. GRUNTLARNING ZICHLASIIUV 
KO'RSATKICHLARI
3.1. Umumiy ma’lumotlar
Tashqi yuk ta’sirida grunt zarralarining o'zaro siljishi, surilishi va yanada 
yaqinroq joylashuvi natijasida ular orasidagi g'ovaklik kamayib grunt zichlanadi.
Gruntlaming zichlashuvi asosan g'ovaklar hajmini kamayishi hisobiga yuz 
berishi ko’plab tajribalar asosida kuzatilgan. 
Shu bilan birga grunt tarkibidagi 
zarralar va suvni amalda siqilmaydi deb hisoblash mumkin. Bunday fikrlash 
amaliyotda katta hatolikka olib bormaydi, chunki bir kvadrat santimetr yuzaga 50 - 
60 
kN
bosim (
6 - 8
qavatli bino og’irligi) ta’sir ettirib o ’tkazilgan tajribalar grunt 
zarralari va suvning siqilishi bir foizdan oshmasligini ko'rsatadi. Shunday qilib, 
gruntning zichlanishi haqida so 'z yuritilganda, uning g ’ovaklari xajmining qisqarishi 
hisobiga yuz beradigan siqilishi jarayoni nazarda tutiladi.
M a’lumki, suvga to'yingan gruntning zichlashuvi g ’ovaklardan m a’lum 
miqdordagi suvning sizib chiqishi hisobiga yuz beradi. Bu esa, o 'z navbatida, 
gruntning zichlanish holati, undagi namlikning kamayishiga olib kelishidan dalolat 
beradi. Gruntning har qanday yuk ta’siridagi zichlashuvi doimo uzoq yoki qisqa vaqt 
davom etadi. Davomiylikni keltirib chiqaruvchi holatlar esa gruntning yopishqoqlik 
va suv sizish xususiyatiga bog'liq.
Ko’pyillik tajribalar natijasi serg'ovak va siljishga qarshiligi kam gruntlar 
zichlanuvchan bo'lishini ko’rsatdi. Gruntlaming zichlanishga moyilligini aniqlashda 
ulardagi bikr bog'lanish kuchining qiymati ahamiyatlidir. Tarkibida yuqori miqdorli 
bikr bog'lanish kuchiga ega bo'lgan qoya gruntlar amalda zichlanmaydi deb qabul 
qilingan. Shu nuqtai nazardan qattiq loyli gruntlar ham ancha mustahkam 
hisoblanadi.
Loyli gruntlar zichlanish jarayonida zarralaming o'zaro yaqinlashuvi oqibatida 
ulaming tutashuv maydoni kengayadi. Bu, o'z navbatida, bog'lanish kuchi 
( c j
ning 
ortishi bilan bog'liq.
Tashqi 
yuk ta ’sirida 
gruntlaming zichlanishi 
hamma 
vaqt qoldiqli 
deformatsiyani yuzaga keltiradi. Grunt qancha g'ovak bo'lsa, qoldiqli deformatsiya 
miqdori shuncha yuqori bo'ladi. Gruntlarga xos bo'lgan ushbu xususiyat gruntlar 
mexanikasi ilmining asosiy qonuniyatlaridan birini tashkil etadi.
Grunt zichligining ortib borishi uning zichlashuv xususiyatini susaytiradi. Bu 
holat zichlangan gruntlaming umumiy deformatsiya miqdorida qoldiqli qism 
kamayib, clastik qism ortib borishidan dalolat beradi.
Govak gruntlaming zichlanish jarayoni egri chiziq ko'rinishida ro'y beradi. 
Shuningdek, gruntga ta ’sir etuvchi yuklar miqdori asta-sekin kamaytirib borilsa, unda 
m a’lum darajada teskari holatni kuzatish mumkin. Bu esa g'ovaklar orasiga suv 
kirishi va gruntning namligi ortishi bilan bog'liq. Natijada grunt ko'pchish holatini 
boshidan kechiradi.
3.2. Gruntning zichlanishini aniqlash usullari
Tashqi yuk ta’siridagi gruntning zichlanishini bashoratlash maqsadida olimlar
38

---

bir qancha usullar tavsiya etganlar. Ularga tajribaxona sharoitida o ’tkaziladigan 
tadqiqotlaming natijasi asos qilib olingan. Ushbu tadqiqotlarda grunt namunasi yon 
tomonga kengaya olmaydigan (kompressiya) sharoitda tashqi yuk ta ’sir ettirib 
sinaladi. Mazkur usullaming qurilish amaliyotida keng tarqalganlari quyidagilardir.
G ' o v a k l i k k o e f f i t s i y e n t i va b o s i m o r a s i d a g i b o g ' l a n i
sh u s u l i . Uni o'tgan asming yigirmanchi yillarida K.Tersagi taklif etqan.
M a’lumki, biror