М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

nisbiy dempfirlcmish koeffitsiyenti yoki tebranishning 
dekrementi deb yuritiladi.
Transport 
vositalarining 
harakati 
ta’sirida 
vujudga 
keluvchi 
bunday 
tebranishning miqdori va xususiyati 
yo’l qoplamasining holati va transport 
vositasining harakatlanishiga bog'liq. Shuning uchun bunday hollarda yo'l 
qoplamasining yahlitligini muhofaza qilish bilan birga transport vositalarining harakat 
izini ham butunligini ta’minlash va uni nisbatan og'ir asoslarga joylashtirish tavsiya 
etiladi. Masalan, tramvay izini misol keltirish mumkin. Ma’lumki, tramvay harakati 
yo'lga yaqin joylashgan uylami kuchli tebrantiradi. Bu ta’simi kamaytirish uchun iz 
ostidagi to'sinlami temir-beton ashyosidan o'matib, temir izlami esa o'zaro 
payvandlab yahlitligini oshirish maqsadga muvofiqdir.
Bo'sh 
gruntlardagi 
qurilishlarda, 
ko'pincha, 
qoziqli 
poydevorlardan 
foydalaniladi. Yig'm a qoziq o'matish (ayniqsa, qoqib kiritish) hamma vaqt gruntning 
tebranishiga sabab bo'ladi. Buning oqibatida yon atrofdagi xonadonlarda yashovchi 
aholining tinchligi buzilibgina qolmay, balki foydalanishda bo'lgan binolar zaminini 
qo'shimcha cho'kishi, ularda yoriqlar paydo bo'lishi va ayrim hollarda esa devoming 
butunlay qulashi ham kuzatilgan. Shuning uchun foydalanishdagi binolar yaqinida
2 0 6

---

bajariladigan qoziq qoqish ishlari maxsus talablar asosida olib borilishi shart. Mazkur 
talablardan biri qoqilayotgan qoziq bilan eng yaqin bino orasidagi masofaga aloqador 
bo'lib, В. I. Dalmatovning, ta’kidlashicha bunday masofa 20 m dan kam bo'lmasligi 
kerak.
Dinamik kuchlaming zamin bo'ylab tarqalish masofasi 
mashina va 
uskunalaming notekis joylashgan qismlarining harakatiga bog'liq. Bundan hosil 
bo'lgan tebranish, yuqorida aytib o'tganimizdek, mashina va asosiy inshoot- 
qurilmalariga salbiy ta’sir ko'rsatishi mumkin. Bunday ta’siming yomon oqibati 
rezonans holatida (rezonans - gruntning tebranish chastotasini mashina va 
inshoolning xususiy tebranish chaslotasiga mos kelishi) yuz beradi va aksariyat 
hollarda inshootning buzilishiga sabab bo'ladi.
Mashina va uskunalardan tarqaluvchi tebranma harakat bo'ylama va 
ko'ndalang to'lqinlar asosida yuzaga keladi. M a’lumki, bo'ylama yoki siquvchi 
to'lqinlar grunt zarralarini harakat yo'nalishi bo'ylab tebranishga olib keladi. 
Ko'ndalang yoki siljituvchi to'lqinlar esa zarralami yo'nalishga tik ravishda 
harakatga keltiradi. Ulardan tashqari, yer yuzasi bo'ylab tarqaluvchi sirtqi to'lqinlar 
mavjud bo'lib unda zarralaming tebranishi qatlam yo'nalishiga mos keladi.
To'lqin tarqatuvchi manba’dan uzoqlashgan sari gruntning tebranishi so'nib 
borishi haqida yuqorida izohlagan edik. Tebranishning so'nishi zamin gruntlarining 
turiga, ulaming tabiiy holatiga, qatlam qalinligi va b. bog'liq. Masalan, quruq 
holatdagi gruntlarda tebranish tez so'nadi. Aksincha, suvga to'yingan loyli 
gruntlarda esa tebranishning so'nishi uzoqroq davom etib, chuqurroq masofaga 
tarqalishi kuzatiladi.
Mutaxassislaming ta’kidlashicha gruntlarda tebranma harakatning so'nish 
tezligi to'lqin tarqatuvchi manba’ kuchining chastotasiga bog'liq, ya’ni yuqori 
chastotali tebranishlar tezroq so'nadi.
Ko'plab mashina va uskunalardan tarqaluvchi tebranishlar, asosan, kichik 
amplitudali bo'lib, ulaming miqdori mikrometrlar bilan o'lchanadi. Shu bilan birga 
rezonans holatlari ham tez-tez paydo bo'lib, unda tebranish amplitudasi bir necha 
o'nlab millimetrga yetishi mumkin. Shuning uchun mashina va uskunalar 
poydevorini loyihalashda rezonans holati alohida hisobga olinishi kerak.
Tebranma harakat natijasida oson zichlashuvchan gruntlarga suvga to'yingan 
g'ovak holatidagi qumlami va yirik zarrali gruntlami kiritish mumkin.
Mazkur gruntlarga xos muvozanat tezlanishining (15- bobga qarang) miqdori 
o'ta kichikdir. Shuning uchun ular kuchsiz tebranishlar ta’sirida ham oson zichlanish 
xususiyatiga 
ega. 
Bunday 
zichlanishlar, 
aksariyat, 
notekis 
rivojlanib, 
poydevorlarning buzilishiga olib keladi. Bunday hollar qurilish amaliyotida ko'p 
kuzatilgan.
Gruntlaming tebranishi ko'pincha zamin zo'riqishini ortishiga sabab bo'ladi. Bu 
esa o'ziga xos noxushliklami keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, inshoot yuki 
ta’sirida muvozanat holatida bo'lgan zaminda zo'riqish miqdori ortib ketsa poydevor 
ostidan gruntning sitib chiqarilishi natijasida 
binoning halokatli cho'kish hollari 
kuzatilgan (1 5 .1-rasm).
Bunday holatlar qumli gruntlaming quyqalanishi bilan bog'liq bo'lib, zamin va 
poydevor loyihalashda uni oldini olish tavsiya etiladi.
2 0 7

---

Tebranishga ta’sirchan gruntlar qatoriga suvga to'yingan lyoss va lyossimon 
gruntlami ham kiritish mumkin. Tabiatan o'ta serg'ovak va suv ta’siriga chidamsiz 
bo'lgan mazkur gruntlar 
nisbatan kichik dinamik ta’sirlarda ham zichlashuv 
xususiyatiga ega. Odatda, bunday zichlashuvlar ma’lum sabablarga ko‘ra; notekis 
bo'lganligi uchun zaminda yuz beruvchi deformatsiyalar ham notekis rivojlanadi.
Bunday sharoitlarda zaminning yuk ko'tarish qobiliyati kamayib, inshootning 
notekis cho'kishiga olib keladi. Ayni shunday voqealar Hisor vodiysida (1966 y.), 
Jambul (1971 y.), Gazli (1976 y.), Spitak (1989 у., (XVI.2-rasm ), Qayroq-Qum 
(1987 y.) va b. ko'plab maskanlarda yuz bergan zilzilalar vaqtida yaqqol namoyon 
bo'lgan.
16.1-rasm. Poydevorlar osti gruntlaming sitilib chiqishi natijasida 
cho’kkan bino
16.2-rasm. Zamin gruntlarining yuk ko’tarish qobilyati susayishi natijasida cho’kkan bino 
(Armaniston. Spitak shahri).
2 0 8

---

16. 3-rasm. Angren yaqinidagi Jigariston qishlog’ida 
yuz bergan ko’chki.
Dinamik kuchlar ta’siriga chidamsiz gruntlar turkumiga yirik zarrali (shag'al, 
tosh, qum) va yumshoq holatdagi loyli gruntlami kiritnsh mumkin. Bunga Parkent 
vohasida (1988 y.) va Angren yaqinidagi Jigariston qishlog'ida (1991 y.) ro'y bergan 
kuchli yer surilishlari misol bo'la oladi. Mazkur hodisalar to'satdai yuz berib, o'nlab- 
yuzlab kub metr hajmdagi gruntni surib, og'ir fojialarga olib kelgan. Angren 
yaqinidagi Jigariston qishlog'ida yuz bergan ko’chki natijasida suv bilan aralashib 
oquvchan holatga kelgan yirik tosh-shag'alli grunt qishloq tegrasining bir qismini 
aholisi bilan birga 80 
100 m qalinlikdagi qatlam bilan qopladi (16. 3-rasm). 
Qurilish amaliyotidan bunday misollami yetarlicha keltirish mumkin.
16.2 M a s h in a v a u s k u n a la r z a m in in i m u s ta h k a m la s h u su lla ri
Ma’ lumki, zamin tarkibidagi gruntni hamma vaqt 
mustahkamyaash 
va yuk 
ko'tarish qobiliyatini oshirish mumkin. Shu maqsadda Rasulov H.Z. tomonidan 
taklif etilgan quyidagi ifodadan foydalanish maqsadga muvofiq:
bunda 
Km - gruntning mustahkamlik koeffitsiyenti;
muvozanat va dinamik tezlanishlar.
Agar yuqoridagi ifoda yordamida olib borilgan hisoblashlar 
Km ning miqdorini
1,0 dan yuqori ko'rsatsa, zamin gruntlari tebranishga chidamli bo'lib, ularda yolg'iz 
elastik deformatsiya yuz beradi. Qoldiqli deformatsiya esa mutlaqo bo'lmaydi.
Aksincha, hisoblash natijasi 
Km ning qiymatini 1,0 dan kam ko'rsatsa, u holda 
tebranayotgan gruntning cho'kishi bilan bog'liq bo'lgan qoldiqli deformatsiyalami 
kutish mumkin. Bunday hollarda gruntni mustahkamlash choralarini izlash tavsiya 
etiladi.
Mustahkamlik koeffitsiyenti