М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

am
va u bilan uzviy bog'langan mustahkamlik koeffasiyenti 
Km
ni aniqlash ifodasini tahlil qilsak, bo'sh gruntlar qatlamini qisqartirishga 
qaratilgan tadbirlar ham zamin turg'unligini oshirishda yahshi natija berishini 
kuzatish mumkin. Bunday maqsadda qo'Ilaniladigan omillardan eng afzali mashina 
va uskunalar poydevorini chuqur joylashtirish, yoki qoziqli poydevorlardan 
foydalanishdir.
Qoziqli poydevor qo'llashning afzallik tomoni nafaqat bo'sh gruntlar qatlamini 
qisqartirish, balki ta’sir etuvchi dinamik kuchlam i ham zaminning chuqur 
joylashgan mustahkam qatlamlariga uzatishdan iborat. Bunday sharoitlarda ustun 
qoziqlardan foydalanish maqsadga muvofiq, chunki ulaming uchi hamma vaqt 
mustahkam gruntga joylashgan bo'ladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, amaliyotda yuqorida bayon etilgan lydbirlardan 
tashqari ko'plab omillar qo'llaniladi, ulardan foydalanishda 
o 'zig a xos alohida 
sharoitlarni nazarda tutmoq darkor.
16.3 M ash in a va u sku n alar p oyd cvorlari
T e b ra n m a h arak atlan u v ch i m ashina va u sk u n a la m in g tu rlari.
Amalda foydalanishda bo'lgan barcha mashina va uskunalami ulaming ishlash 
jarayoniga asoslanib ikki turga bo'lish mumkin: davriy harakatlanuvchi va uzluksiz 
harakatlanuvchi mashinalar ( 0 . A. Savinov, 1979 y.).
Davriy harakatlanuvchi mashinalar
o 'z navbatida uch turga bo'linadi:
tekis aylanuvchi (elektr dvigatellari, motorgeneratorlar, turbogeneratorlar, 
rotorlar, turli havopuflagichlar va h.);
tekis aylanish bilan birga ilgarilab - qaytish usulida harakatlanuvchi 
(kompressorlar, nasoslar, ichki yonuv dvigatellari, y og 'och qirquvchi stanoklar va h. 
k);
ketm a-ket zarba hosil qilib, qayta harakatlanuvchi (litratuvchi va tebranma 
zarbli) mashinalar.
Uzluksiz harakatlanuvchi mashinalar
ham o 'z navbagida uch turga bo'linadi:
- 
notekis aylanuvchi yoki ilgarilama-qaytma harakatlanuvchi (cho'yan quyishda 
qo'Ilaniladigan elektr dvigatellari, generatorlar va h.);
211

---

- alohida zarba bilan tugallanuvchi ilgarilanma-qaytma harakatlanuvchi (gurzilar, 
kopyor uskunasi h.k.);
poydevorga tasodifiy yuk yo‘naltiruvchi bosim ostida ishlaydigan (tegirmon 
uskunalari va b.).
Mazkur mashina va uskunalaming aylanma harakatlanuvchi qismlari doimo 
notekis yo'nalishda boMadi. 
Natijada ulardan hosil boMgan tebranma harakat 
poydevor orqali zaminga uzatilib, maMum chuqurlikka tarqalishi mumkin.
Yuqori miqdorli notekis inersiya kuchini tarqatuvchilar toifasiga yuk uzatuvchi 
(krivoship-shatun), titratuvchi va tebranma zarbali mashinalar kiradi.
Notekis harakatlanuvchi mashinalar hamma vaqt zarba yoki o ‘ ta murakkab, 
yo'nalishda vaqt bo'yicha o'zgaruvchan yuk ta’siri bilan bogMiq.
M ash in a va u sku n alar poydevoriga q o ‘yiladigan ta la b la r Avvalo bunday 
poydevorlar mashina va uskunalami m e’yorida ishlashini ta’minlashi uchun 
mustahkam boMishi lozim. Shuningdek, undan tarqaluvchi tebranishning ta’sir 
koMami asosiy bino poydevori va zaminiga ta’sir etmasligi kerak. B u maqsadda 
mazkur poydevorlarga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilar:
- mashina, yoki uskuna oson o'rnatilishi va mahkamlanishi uchun poydevor qulay 
joylashgan boMishi;
mashinaning barcha qismlari mustahkamlik, turg'unlik va chidamlilik 
talablariga jav o b berishi;
- mashinadan foydalanish jarayonida har qanday salbiy ta’sir boMmasligi, ya’ni 
zamin gruntining cho'kishi va boshqa deformatsiyalardan holi boMishi;
- mashina yoki dastgohga ulanuvchi barcha yordamchi qurilmalar ham tebranma 
harakatdan istisno bo'lishi;
mashinadan tarqaluvchi tebranma harakatni asosiy bino devorlariga ta’sir 
etmaydigan darajada kamaylirib zaminga uzatish va h. k.
Yuqoridagi birinchi talabni bajarish, asosan, mashina yoki uskuna ishlab 
chiqaruvchi korxona zimmasiga yuklatiladi. Unda mashina o'lcham lari va uning 
poydevorga mahkamlanish qismlari korxona tomonidan mazkur talablar asosida 
belgilanadi.
Ikkinchi talabning bajarilishi loyihalovchi muhandis tomonidan 
amalga 
oshiriladi.
Uchinchi 
talabni 
bajarilishi 
poydevor 
zaminidagi 
gruntlaming 
notekis 
cho'kishini o'rganish bilan bog'liq. Kuzatuvlar natijasi mashinadan poydevorga 
uzatiluvchi yukning miqdori kam bo'lishiga qaramay, ko'pincha zamin gruntlarining 
notekis cho'kish hollari yuzaga kelishini ko'rsatadi. Buning sabablaridan biri 
mashina qismlarining ayrim-ayrim joylashuvidir. Oqibatda cho'ziq shakldagi 
poydevor turlicha yuklangan holatda b o'lib , undan hosil boMgan tebranishlar 
gruntning notekis cho'kishini kcltirib chiqaradi. B a ’zan bunday holatni yuzaga 
kclishiga yaqin joylashgan asosiy bino zaminining cho'kishi ham sabab boMishi 
mumkin. Bu esa quyidagi ikki sharoit bilan bogMiq:
- asosiy bino zaminidagi gruntlaming cho'kishga m oyilligi;
- zamin gruntlarining beto'xtov cho'kish xususiyati.
Notekis cho'kishlarga o 'ta sezgirlik qog'ozga ishlov beruvchi, cho'yan erituvchi, 
turboagregatlar va h. laming tasmasimon shakldagi poydevorlarida kuzatiladi.
212

---

Poydevomi loyihalashda mashinadan uzatiluvchi tebranma harakatning barcha 
xususiyatlarini hisobga olish yuqoridagi to'rtinchi talabni bajarish demakdir. Bunda 
asosiy masala poydevoming tebranish darajasini cheklash bilan bog'liq.
So'nggi, beshinchi talabning bajarilishi asosiy inshoot poydevorining tebranishga 
bo'lgan ta’sirchanligini o'rganish va yuqori miqdorli tebranma harakat tarqatuvchi 
mashinalar (gurzilar) loyihalashda gruntning ushbu xususiyatini nazarda tutish orqali 
olib boriladi.
M ash in a va u sku n alar poydevorini hisoblash. Mashina-poydevor-zamin 
hisobining aniq usullari o'ta murakkabligi sababli amalda ulardan kam foydalaniladi. 
Bunday poydevorlami hisoblashda keng tarqalgan amaliy usul asosida mashinani 
yahlit poydevori bilan birga mutloq qattiq jism deb qarovchi g'oya yotadi. Mashina 
va poydevor ashyosi sifatida 
ishlatiladigan 
temir 
va temir-betonga 
xos 
elastiklik moduli gruntnikiga 
nisbatan 
yuzlab martta yuqori bo'lganligi bois 
mazkur g'oya m a’lum darajada asoslidir.
Poydevor hisoblashda keng tarqalgan g'oyalardan yana biri zaminni mutlaq 
elastik jism deb qarash negizida tuzilgan.
Hozirgi vaqtda tebranma harakatlanuvchi mashinalar ostidagi poydevorlar va 
uskunalami hisoblash ikki o'lchovli sharoitda olib borilib, unda gruntning elastiklik 
xususiyati quyidagi to'rtta koeffitsiyentlar yordamida ifodalanadi: