M e t r o L o g I y a V a s t a n d a r t L a s h t I r I s h

karat
dukakli o'sim liklar urug'i
4

---

(noxot)dek degan ma’noni beradi. Ruslarda 
vershok
uzunlik o'lchov 
biriigi ko'rsatkich barmoqning bo‘g‘in uzunligiga teng, 
ped
bosh 
barmoq bilan oxirgi barmoq uchlari orasidagi masofa (qarich)ni 
bildiradi, 
lokot —
tirsak, bu tirsak bo'g'im idan o'rta barmoqning 
uchigacha bo'lgan masofani bildiradi. Bulardan tashqari sajenets, 
chaqirim va h.k. o'lchov birliklaridan uzunlik o'lchov birliklari 
sifatida foydalanib kelingan. Vaqt masalasida esa asosan xo'roz 
qichqiriqlari oralig'i tushunilgan. Astronomik kuzatishlar natijasida 
qadimgi vavilonliklar yil, oy, soat tushunchalarini kiritganlar. Shu 
kuzatishlar natijasida Yer sharining o'z o'qi atrofida aylanishining 
1/86400 qismi 1 sekund deb qabul qilingan. U yerda yana 
mina
— 
vaqt biriigi tushunchasi kirtilgan bo'lib, u taxminan 500 gramm 
suvning suvli soat teshikchalaridan oqib chiqishiga ketgan vaqtga 
teng bo'lgan, u taxminan ikki astronomik soatga tengdir. Vaqt 
o'tishi bilan suvli soatlar o'm ini qumli, keyinroq esa mexanik 
soatlar egallagan. Gyuygens ixtirosiga asosan 1824- yili Angliyada 
yard —
uzunlik biriigi vaqt orqali ifodalangan holda kiritilgan. 
Xususan kichik og'ishli tebranma harakat uchun:
ifodadan uzunlik topilgan.
Bu yerda 
L
— mayatnik ipining uzunligi; 
g
— erkin tushish 
tezlanishi.
1550- yili shoh Ivan Grozniy tom onidan joriy qilingan 
hujjatlarga asosan sochiluvchi jism lam in g o 'lch o v biriigi 
osminlaming
mis zarrachalaridan yasalgan nusxalari yuzboshilar 
va starostalarda saqlangan bo'lib, ular ish yuritish jarayonida 
etalonlar orqali haqiqiy mahsulotning qanchasi bir osmin bo'Ushini 
belgilab beiganlar. Demak, Ivan Grozniy zamonidan boshlab Rusda 
davlat metrologik xizmati va ulaming yagonaligini ta’minlash davlat 
sistemasi yaratilgan desak, xato bo'lmaydi. O'sha paytlarda bila turib 
shu etalonlaiga rioya qilmagan shaxslami hatto o'lim jazosiga hukum 
qilingan. Pyotr I davriga kelib inglizlaming yardidan fut, dyum 
o'lchov birliklari hosil qilingan bo'lib, ulardan asosan kemasozlikda
(
1
.
2
)
5

---

keng foydalanilgan. So‘nggi 200 yil davomida metrologiyaning 
rivojlanishini bir necha bosqichlarga bo‘lish mumkin. Shulardan 
eng asosiysi deb 1834 — 1907- yillami olish mumkin. Bu davrda 
D.I. Mendeleyev metrologiyani rivojlantirishda juda katta ishlarni 
amalga oshirgan. 1893- yil u namunaviy o'lchov birliklari deposini 
tuzadi. Oradan 
8
yil o'tgach AQSH etalonlar byurosi, 1910- yilda 
esa Angliyada milliy fizika laboratoriyasining metrologiya bo‘limi 
tashkil etiladi. Keyingi davrda bu ishlar yanada rivojlantirilib, uzunlik 
o'lchov biriigi sifatida — metr, vaqt — sekund va og‘irlik o'lchov 
biriigi sifatida gramm singari fizik atamalar qabul qilingan.