M. E. Jumayev, Z. G'. Tadjiyeva

Harakallanuvchi strelkali soat siferblatining modeli Doira chizib uni shunday bo'lish kerakki, o'quvchilar soatni ko'rsatib turganini aniq ko'rsin. Lekin boshlang'ich sinf o'quvchilari aylanani teng 12 ga bo'lishni bilmaydilar. Shuning uchun kartondan 10-12 sm diametrli doira formasidagi qolip yasab, uni 12 ta teng bo'lakka bo'lib, markazida ozroq teshik qoldirishi kerak. Bu qolip
yordamida har bir o'quvchi ozining karton qog'oziga siferblat kon- turini yasab oladilar.Talabalar mehnat darslarida buni bajaradilar.
O'qituvchi korgazmasi bilan o'quvchilar qoziqlar tayyorlaydi. Bu modellardan foydalanib sinfdan tashqari mashg'ulotlarda ma- salan, to‘g‘ri chiziq va to‘g‘ri burchaklar yasash mumkin.
Namoyish qilinadigan jadvallar, sxemalar,
diagrammalar
Bunday ko'rgazmalami tayyorlash uchun eski kitob, jumai, kal- endaming rasmlaridan foydalanish mumkin. Bu rasmlar kattaroq qog'ozlarga yelimlanib, kerakli chiziq va sonlar bilan to'Idiriladi. Sonlarni tasvirlash uchun raqamlar eski kalendarlardan kesih olinadi.

5. 
   Darslik va о quv qo llanmalarining ahamiyati
   

Matematika darsligi boshlang'ich sinf maktab dasturi bilan bag'liqholda tuziladi va har bir sinf uchun alohida tuziladi
Darslik boshlang‘ich matematika kursining asosiy mazmunini aniq tizimda tushunarli qilib bayon qilingan kitob Darslikning asosiy vazifasi o'quvchi laming mustaqil bilim olishlarida darsda olgan bilimlarini mustahkamlash va chuqurlashtirishda yordam beradigan birdan-bir o’qitish vositasidir. Darslik mazmuni o'rtacha o'qiydigan o'quvchining o'zlashti-rishiga mos qilib tuziladi. Iqtidorli bolalarga darslikdan boshqa murakkabroq tuzilgan o‘quv qo'llanmalaridan foydalanishga to'g'ri keladi.
Darslikda, eng avvalo, nazariy material, keyin unga bog'liq bo'lgan amaliy material o'rin oladi. Bundan boshqa mashqlar tizimi ham berilgan, ular o'quvchilaming bilimini mustahkamlash va rivo- jlantirishda katta rol o'ynaydi.
Darslikdan tashqari o'qituvchilar uchun qo'llanmalar ham yaratiladiki, o'qituvcbi darsning samaradorligini oshirishda undan foydalanadi. Masalan, masalalar to'plami metodik va o'quvchilar bi­lan individual ishlash uchun qo'llanmalar tavsiya qilinadi.
O'qituvchilarga yordam tariqasida ko'plab qo'shimcha qo'llan­malar va jumallar nashr qilinadi. Bular darslarni o'tkazishga oid me­todik tavsiyalar, testlar to'plami, iqtidorli balalar uchun masalalar to'plamlari, individual va guruh bo'lib ishlash uchun didaktik to'plamlar, metodik jumallardir.

6. 
   Darslik га dasturning о ‘zaro mosligi
   

Darslik matematika o'qitishda o‘quv jarayonini ta’minlash-ning asosiy vositasi bo'lih xizmat qiladi va davlat dasturiga to‘la mos qilib tuzilgan bo'ladi.
Darslik o'qituvchiga o‘z ishini ratsional rejalashtirishga yor- dam beradi, chunki u har qaysi mavzuning o‘quv materialini mus- tahkamlashni yoritgan bo'ladi, materialni o'rganish uchun tayyor- garlikni o'z vaqtida ta'minlaydi, shuningdek, ilgari o'tilgan materi­alni tizimli ravishda va uzluksiz mustahkamlash va takrorlashning manbaidir.
Darslikning mazmuniga kiradigan u yoki bu savollar dasturda ko'rsatilgan bo'lishi kerak. Darslikning asosiy xususiyati shundaki, u dasturning talabini ochishi, uni konkretlashtirishi, dasturda ko'rsatilgan savollar qanday darajada qaralishini o'zida aks ettirishi kerak.
Masalan, 2-sinf dasturida «teng ikki qismga bo'lish va mazmuni bo'yicha bo'lish, uni umumlashtirish» degan mavzum darslikda yo- ritilishini diqqat bilan qarasak, uni bayon qilishda yengilgina xatoga yo'l qo'yish mumkin, o'qituvchi diqqat bilan bu mavzuning mazmunini tushunmasa, o'quvchitarga mavzuda ko'rsatilgan ikki holni: teng ikki qismga bo'lishi va mazmun bo'yicha bo'lish savollarini to'g'ri tu- shuntiraolmagan bo'ladi. Ko'p sondagi misollami yechish orqali ham sonlami teng ikkiga bo'lish ustida mulohazani aniq tushuntira olmasligi mumkin.
Haqiqatan ham darslikda masalalar yechilishining bu turlariga alohida bob ajratmagan, hech qayyerda bunga o'xshash savol va vazifalar ajratib ko'rsatilmagan.
IV sinf dasturidan yana bir misol keltiramiz. Dasturda «mil- lionlar sinfi ichida yozma va og'zaki raqamlash» degan mavzu bor. Lekin bu mavzuga turli xildagi savollar to'plami kiradi. IV sinf o'quvchilari bilan ishlashda qaysi savollar asosiy bo'lishi, qaysilar yo'l-yo'lakay qo'shib tushuntirilishi, qaysi savollar asosiy o'rinni egallashi lozimligini darslik ko'rsatib berishi kerak.
Shuningdek, darslik boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish- ning mazmunini dastur talabiga nisbatan oydinlashtiradi.
Darslik ko'pincha dasturdagi alohida savollami o'qitish ketma- ketligini aniqlaydi, dastur talabida tuziladi.
Dastur esa kursning qurilish tizimini butun holda aks ettiradi (asosiy mavzularni o‘qish va bo'hsh), ba'zan mavzulaming ichida materiallaming joylashish tizimini ko'rsatadi. Lekin dastur har bir mavzuning o'qitish metodikasini ochishni ko'rsatmaydi, chunki bu mazmun darslikda bayon qilinadi.
Masalan, 1 -sinf dasturida«10 ichida qo'shish jadvali, 10 ichida ayirish», deb nomlab umumlashgan yo'nalish berilgan.
Darslikda esa “10 ichida qo‘shish va ayirish”ning har xil hollari bilan o'qituvchilar lizimli ravishda o‘quvchilami tanishtiradi
Shunday qilib, boshlang'ich sinf matematika kursining tuzilish tizimi darslik bilan dastuming uzviy bog‘liqligi asosida tuzilgan.
Shuningdek, darslik dasturdagi tushuntirish xatida bayon qilin- gan asosiy metodik ko'rsatmalami ochadi. Darslik o'qitish jaray- onida ftazariya va amaliyotning o'zaro alaqadorlik talabini yoritish- ning aniq yo'llarini ko'rsatib beradi. Boshlang'ich sinf matemati- kasi 1-1V sinf uchun mo'ljallangan darsliklarda berilgan bo'lib, unga maqsadga muvofiq tanlangan masala va misol, mashqlar, savol va vazifalar, dastur o‘z ichiga olgan nazariy savollar, bilim va malakalami shakllantirish yo'llari kiritiladi.
Darslikda bilimlami tizimli mustahkamlash maqsadida mashqlar majmuasini vaqtlar bo'yicha taqsimlash, ularni har xil sharoitlarda qo'llash kabi materiallar beriladi.
Darslikda tavsiya qilinadigan mashqlar o'zaro bog‘lanish-da, kursning har xil savollari bilan aloqada bo'lgan holda tuziladi.
O'qituvchiga shuni o'qtirish kerak: darslikda shunday material­lar berilishi mumkinki, uni o'quvchining o'zi oldindan qo'llagan bo'ladi, garchi dasturda uni bajarish zarur deyilsa ham unga bog'liq holda darslikda shu materialga yaqin bo'lgan qo'shimcha materiallar berilmaydi.
Masalan, dasturda I sinf birinchi yarim yil bo'yicha mustaqil materiallami o'qish malakalari beriladi. Darslikda esa arifmetik mat- nli materiallar ikkinchi yarim yilda berila boshlaydi. Shunga taallu- qli masalalar darslikda a'quv yilining boshidan boshlab berilishi za­rur. Bunday holda o'qituvchining o'zi o'quvchilarga mos qilib ma­sala matnini tuzishi zarur.
Har bir sinf uchun mo'ljallangan darslik og'zaki hisoblash usullari bilan malaka hosil qilishga mo'ljallangan yetarlicha mash- qlami o'z ichiga oladi. Lekin bulardan o'quvchilarga tez va to'g'ri
malaka hosil qiladiganlarini tanlash kerak. Darslik materiali har xil- dagi og‘zaki mashqlar, boshqa o'quv manbalaridan foydalangan ma- teriallar bilan to'ldirib borilishi kerak.
Dastuming har savoliga taaliuqli bo'lgan yetarlicha va zaruriy mashqlar sonini faqat o'qituvchining o‘zi tanlashi mumkin, qachonki bu o'qituvchi topshirilgan mashqlarni yechish mumkinlinigini to'lig'icha bila olsa. Ba'zi hollarda o'qituvchi darslikdan foydalan­gan mashqlarni yana qo'llaydi, bunda bu mashqdlar o'quvchilar to- monidan yaxshi o'zlashtrilganligi uchun unga o'quvchilar qiziqish- maydi.
Bu masalada darslikda qo'shimcha tarzda maxsus qo'llanmaning bo'lishi katta foyda beradi. Mashqlar tizimini tanlashda darslik o'qituvchi uchun asosiy manzil bo'lib xizmat qilishi kerak Bu tizim shunday qurilishi kerakki, dastuming barcha talablarini bajarish uchun zaruriy sharoit yaratilgan bo'lishi kerak. Masalan, bunday murakkab masalaning yechilishi darsliklaming tarkibiy tuzilishiga bo'ysunishi kerak.

7.