М е ҳ н а т т а ъ л и м и ў Қ и т и ш м е т о д и к а с и

негаки
улар фақат укувчиларнинг иш сифатини яхшилаб қолмасдан 
айни вақтда меҳнат унумдорлигини хам оширади. ўқитувчининг меқнат усулларни 
кўрсатиш вактидаги шахсий намунаси. унинг умумий маданияти ўқувчилар учун 
кучли тарбиявий восита бўлиб хисобланади.
Ўқувчиларга м е\нат таълими бериш хамда тарбиялаш уларнинг мех,натга оид 
турли техник маълумотларидан бошланади. Бу маълумотлар ўқувчиларга махнат 
таълими дарсининг бошланишидаги 
кириш инструктажларида хамда 
жорий 
инетруктажлар вактида тушунтирилади. Укувчилар олган билимлари асосида мехнат 
касб 
кўникмалари 
малакаларини 
муваффакият 
билан 
эгаллайдилар 
амалий 
топширнкларни бажараднлар. Бу бнлан билнш назариясининг мухим коидаларидан 
бири наэария билан амалиётнинг алоқаси амалга оширилади. Масалан дастурдаги 
«Токарлик 
винт киркиш станогида ишлаш» мавзусини олайлик. Ўкувчи агар 
токарлик винт қиркиш станогининг тузилиши ва ишлаш тамойилини уни винт

---

кнркншга созлашнн, ишлов берилаётган материалнинг ва киркиш асбоблари ясалган 
материалнинг йўнишни белгилайди.
Мехнат таълимининг тарбиявий хусусияти мехнат тарбиявий вазифаларини 
ўкитишнинг мазмуни, шунингдек ўқув ишларининг амалга оширишдан иборат. Ҳар 
бир тарақкиёт босқинига ўтишнинг шарти фақат мехнат унумдорлигини мунтазам 
ошириш ва моддий неъматлар мўл-кўллигини яратишдан иборат бўлиб қолмасдан 
балки ёш авлодга юксак ахлоқий сифатларни тарбиялашдан иборат. Бу энг аввало 
жамият манфаатлари йўлида килинадиган мехнат жараёнида шаклланади. Мехнат 
таълими дарслари ўқувчиларни мехнат воситасида ахлокпй тарбиялаш учун энг 
муносиб 
объект 
хисобланади. 
Чунончи 
ташкилотининг 
ишлаб 
чикариш 
буюртмаларини ўкув устахоналарида ўқувчилар куч билан бажариш натижасида 
ўкувчиларда бир-бирларига ўзаро ўртоқлик ёрдам кўрсатиши умумий мехнат 
натижалари учун жамоа ва шахсий маълумот, топширик бажаришга ташаббус ва 
ижодкорлик билан ёндошиш каби мухим ахлокпй фазилатлар шаклланади.
Мехнат таълими жараёнида ўқувчиларда асбоб ускуналар, материаллар, устахона 
биноларига, ўқув вақтига тежамкорлик мехнат маданияти иш ўрнини ташкил этиш ва 
ўкув мехнат машгулотларини тўгри режалаштириш: мехнат ва касб таълим 
дарсларини кўл асбоблари билан бир каторда турли мосламалар билан таъминлаш 
ҳам катга ахамиятга эга негаки улар факат ўқувчиларнинг иш сифатини яхшилаб 
қолмасдан, айни вақтда мехнат унумдорлигини хам оширади. Уқитувчининг мехнат 
ва хунар усулларини кўрсатиш вақтидаги н)ахсий намунаси, унинг умумий маданияти 
укувчилар учун кучли тарбиявий восита бўлиб хисобланади.
М ехнат т а ъ л и м и н и н г и лм и й л и ги , политехник хусуси ятлари . Укувчилар 
мехнат таълим дарсларида олган техник билимлар мехнат кўникмалари ва малакалари 
ток маъноси билан илмий ва политехник хусусиятига эга бўлиш керак.
Илмийлик тамойили ўкувчиларга амалда синалган, илмий жихатидан тўгри, 
фаннинг энг яхши ютукларини хисобга олган техник маълумотларни беришни кўзда 
тутади.
М азкур илмийлик тамойили талабларига биноан ўқувчилар мехнаг дарсларида 
станоклар, ускуналар, механизмлар, машиналар, асбоблар, мосламаларнинг янги 
намуналари билан ишлаб чикаришда ишлатиладиган материалларнинг энг янги 
маркалари билан илгор технологик жараёнлар ва мехнатни илмий ташкнл қилиш

---

билан таништирилиши керак. Агар буни мактаб устахоналарида амалга ошириб 
бўлмаса, у холда ишлаб чиқариш корхоналарига бир неча марта экскурсия уюштириш 
мумкин. Мехнат таълими ўкувчиси илмийлик тамойили талабларига амал килиб, ўкув 
устахоналаридаги машгулотларда фақат илмий атамалардан, фанда кабул қилинган 
рамзий белгилар, формулалар, ўлчаш ва хакозолардан фойдаланиш керак. Мактаб 
устахоналаридаги мехнат таълими, унинг мазмуни яъни машина, механизм, 
асбобларнинг тузилиш ва ишлаш принципларига оид техник маълумотлар, шунингдек 
амалий топшириқларни бажариш технологии жараёнлар, мехнат усуллари умумийлик 
ва хусусийликнинг бирлиги сифатида караб чикилганда илмий технологик, 
политехник хусусият касб этади. Шу билан бирга меҳнат жараёнининг бошқа техник- 
технологик объектлари ва элементларига хос умумий қонуниятлар белгиланиши, 
уларнинг илмий-техник ва рухий-физиологик асоси тушунтириб берилиши зарур. 
Чунончи, метал киркиш станоклари ёгочга ишлов бериш асбобларини ўрганиш 
вактида тикув машинасида ишлашда айни бир хил узеллар, узатиш механизмлари, 
киркиш асбобларининг тузилиши ва вазифаси ўрганилади. Ёгоч (режалаш, исканлаш, 
арралаш, рандалаш) ва металларга ишлов бериш (режалаш, қирқиб тушуриш, кесиш, 
арралаш ва ҳакозо). хамир тайёрлаш, гўштни қовуриш, димлаш пайтидаги мехнат 
жараёнларини ўрганишда мехнат усуллари, меҳнати ташкил килиш асбоблар 
конструкциялар кабиларида кўпгина умумий томонлар мавжуд. Бундан ташқари 
мехнат таълим ўқитувчиси ўз дарсида ўкувчиларнинг фан асослари бўйича 
(табиатшунослик, физика, кимё, математика, чизмачилик ва ҳакозолардан) онгли 
билимлардан бажариладиган объектларнинг (техникавий қурилма, модел, макет ва 
бошқаларнинг) 
тузилиши, 
ишлаш 
тамойили 
ва 
ҳакозоларда, 
тайёрлаш 
технологиясини асослашда фойдаланиш керак.
М ехнат т а ъ л и м и д а о н гл и л и к в а ф аолли к. Мазкур тамойиллар мехнат 
таълимининг дастурига кўра ўрганилаётган материални ўқувчилар онгли равшида, 
ижодий ўзлаштириладиган қилиб ташкил этилишини кўзда тутади. 
Мехнат 
таълимининг бундай бўлимга ўқувчилар дарс вактида юксак даражада фаоллик 
кўрсатганларидагина эришиш мумкин.
Техник-технологик билимлар ва 
мехнат кўникмаларини онгли 
равишда 
ўэлаштириш мазкур тушунчалар заминида ётган ички мураккаб богланишни англаш, 
ўрганилаётган туш унча ва ўзлаштирилаётган мехнат жараёнларининг энг асосий

---

мухим жихатларини фарклай билишла намоён бўлади. Мехнат таълимига татбикан 
айтганда бу укувчилар техник билимлар ва ўрганилаётган ишни, иш жараёнидаги 
ҳар а кат 
усулларидан 
тортиб 
то 
мехнат 
жараёнигача 
онгли 
равишда 
узлаштиришларнда кейинчалик олинган билимларни, мехнат ва хунар усулларини 
ўқиш даврининг хар бир боскичида такомиллаштириш, ўзлаштирилган билимлар ва 
бажарилаётган мехнат топширикларининг сифатини назорат килиб бориш ва 
хакоэоларда ифодаланади.
Мехнат таълимининг англаган ёки тушунарли бўлиш ўкувчиларнинг ўкув-ишлаб 
чикариш ишларини бажариш вакгида зарур бўпган илмий, техник, ташкилий- 
иқтисодий асосларни: станок, асбоб ускуна, мослама, материаллардан оқилона 
фойдаланиши; ишлаш режими хамда назорат усулини тўғри танлашни билиб олиш 
демакдир. Масалан, чўян ёки пўлатни қирқиш вактида зубиланинг ўткирланиш 
бурчагини нега 60° дан кам олиш мумкин эмас? Углеродли пўлат киздириб сўнг, 
совитилганда унинг таркибида кандай жараёнлар рўй беради? Металларни киркиш 
вактида нима сабабдан болга дастасини унинг метал қисмига яқин жойидан зубилани 
чап қўл билан қаттиқ қисиб ушлаш тавсия этилмайди.
Нима сабабдан йўниш вактида киркиш теэлигини, чукурлигини ва суришни 
тахминан ошириш мумкин эмас? каби саволларга ўқувчиларнинг тўгри жавоб 
беришларига эришиш керак.
Мехнат дарсларидаги ўкувчиларнинг юксак фаоллигига хар бир машгулотнинг 
мақсад ва вазифалари, шунингдек унинг мазмунини аниқ баён этиш, ўқувчиларга 
ижодий 
тарэдаги 
мехнат топшириклари 
бериш, 
таълимнинг 
энг 
самарали 
методларидан фойдаланиш натижасида эришиш мумкин. Чунончи, мехнат таълими 
дарсларида замонавий техника моделини ишлаш жараёнида ўкувчиларга моделнинг 
алохида узел ва деталларини, конструкциялаш хамда тайёрлаш. Модель билан 
узеллар ўртасида кннематик алокани таъминлаш ва хаказолар юзасидан ижодий 
тарздаги топшириклар берилади. Бундай топшириқлар ўқувчиларда мехнат таълими 
дарсига кизикиш, максадга эришиш йўлида учрайдиган қийинчиликлар бартараф 
этишда фаоллик кўрсатиш истагини ўйготади. Шундай қилиб мехнат таълимида 
онглилик ва фаоллик тамойили ўкувчиларга мустакил ижодий фикрлашни атрофлича 
сингдиришни такозо қилади.

---

Ўқитиш укувчиларнинг ташаббускорлиги ва мустакиллиги тарбияланадиган 
тарзда олиб борилиши керак. Бу хислатлар ўқув машгулотларидан кўзда тутилган 
максад ва вазифаларни оддий баён килиб бериш, ўкув материалининг онгли 
ўзлаштирилиши назарий ва ишлаб чикариш таълимнинг ўкув богланишида бориш 
натижасида вужудга келади.
Мазкур принциплар меҳнат ва хунар таълимининг дастурига кўра ўрганилаётган 
материалларни укувчилар онгли равишда ижодий ўзлаштириладиган қилиб ташкил 
этилишнн кўзда тутади. Мехнат ва касб таълимининг бундай бўлишига ўқувчилар 
дарс вактида юксак даражада фаоллик кўрсатганларидагина эришиш мумкин.
Мехнат дарсларида укувчиларнинг юксак фаоллигига хар бир машгулотнинг 
максад ва вазифалари шунингдек унинг мазмунини аник баён этиш. ўқувчиларга 
ижодий 
тарздаги 
мехнат топшириклари 
бериш, 
таълимнинг энг 
самарали 
методларидан фойдаланиш натижасида эришиш мумкин. Чунончи мехнат ва касб 
таълими дарсларида замонавий техника моделини ишлатиш жараёнида, ўқувчиларга 
моделнинг алохида узеллар ва деталларини конструкциялаш хамда тайёрлаш 
моделлар билан узеллар ўртасида кинематик алоқани таъминлаш ва хакозолар 
юзасидан ижодий тарздаги топшириклар берилади. Бундай топшириқлар ўқувчиларда 
меҳнат таълими 
дарсига 
қизиқиши 
мақсадига эришиш 
йўлида 
учрайдиган 
қийинчиликларни бартараф этишда фаоллик кўрсатиш истагини уйготади.
Шундай килиб, мехнат ва хунар таълимида онглилик ва фаоллик принципи 
ўкувчиларга мустақил ижодий фикрлаш атрофлича синдиришни тақою қилади.
М ехнат т а ъ л и м и н и н г и зч н ллиги вя пухталиги. Мехнат таълимининг ўкув 
устахоналарида машгулотларни шундай ташкил килишни куз да тутадики, бунда 
ўкувчилар техник технологик билимларни. мехнат кўникмалари ва малакалари 
системасини изчил равишда эгаллаб оладилар, айни чогда уларни амалий 
топшириқларни бажариш вақтида кўлланишни ўргатадилар. Техник билимлар. 
мехнат кўникмалари ва малакалари системаси пухта ўзлаштирилиши натижасидагина 
кутнлган самарага эришиш мумкин.
Мехнат педагогикада буюк педагоглар таъкидлаганидек, факат мунтаэамлик, 
албатта предметнинг ўз мохиятидан келиб чикадиган окилона мунтазамлик бизга ўз 
билимларимиз устида тўла хукмрон бўлиш имконини беради. Бу фикр хар кандай

---

предметни, шу жумладан мехнат таълимини ўрганишда хам муаян изчилликка ва 
аник системага риоя килиш жуда муҳимлигини тасдиқлайди.
Дастурдаги материални мунтазам баён килиш унинг бўлимлари ва мавзуларини 
муайян изчилликда ўрганиш янги материални ўтилган дарслар билан боглаш, асосий 
қоидаларни 
алохдда таъкидлаш, ўқувчиларнн 
фактларни 
тахлил 
килиш 
ва 
ўзлаштирилган билимларни ўзлаштиришга ўргатиш демакдир. Масалан, кескич 
бурчакларига богланганлигини ўрганиш укувчилар учун унча кийин бўлмайди. Чунки 
улар кесиш вақтида қиринди. Ҳосил бўлиш жараёни билан зубило, искана, дастарра 
тасмаси, тунука кайчи ва хакозо асбобларнинг геолометрияси билан аввал 
ўтилганларни ўзлаштириб олганларидан кейингина янги материални ўзлаштиришга 
ўтишни назардс тутади. Шу сабабли, янги мавзуга ўтишда мехнат таълим ўқитувчиси 
ўкувчиларнинг аввал ўтилган материалнинг илмий-техник асослари ўзлаштириш 
даражасини аниқлаб олиш керак. Чунки ўз вактида билимларни ўзлаштиришни 
қийинлаштиради. Ўзлаштнришнинг пухталиги кўп жихатдан баён этишнинг аник ва 
тушунарли бўлишга мехнат усулларининг тўгри кўрсатилишга ўкувчилар йўл қўйган 
хатоларни ўз вактида холисона боҳолашга боглиқдир.
Ўкувчилар мехнатга дойр техник маълумотларни эсдан чикарнб кўнмасликлари 
учун ўқитувчи ўтилган материалларни мунтазам равишда сўраб туриш керак. 
Ўқувчилар техник билимларни ва янги мехнат усулларини зарур даражада пухта 
ўзлаштиришлари учун ўкитувчи янги материални ўрганиш давомида ўтилган мавзуни 
мустахкамлаб бориш лозим. Дарснинг ана шу томони ўқитувчига ўкувчиларнинг 
мазкур мавзуни ўзлаштириш даражасини аниклаш имконини беради.
Ўқувчилар ишлов бериш жараёнларини бажарган вақтда мехнат усулларининг 
пухталиги ўқув-ишлаб чикариш иш ларининг тўғри танлаиишига богпиқ, яъни 
танланган иш давомида аввал ўзлаштирилган мехнат усуллари ва жараёнлари зарур 
хажмда такрорланиши шарт. Ш униси хам борки. бундай такрорланиш ўқувчиларда 
фақат харакатга келтирувчи ишнигана эмас, балки техник фикрлаш ва ишда 
мустақилликни мустахкамлаш, чуқурлаштириш, кеигайтириш ва ривожлантиришни 
хам ўэ ичига олади.
И л м и й л и к в а си стем алили к. Хозирги замон фанида узул-кесил аникланган 
қоидаларини ўзлаштириш. Фақат айни 
фан 
ва техникада кабул 
килинган

---

терминлардан фойдаланиш. Фан ва техника сохасида ватанимизда ва чет элларда 
эришилган энг янги муваффаққиятларни ўрганиш.
Уқувчиларга мехнат ва касб таълими бериш хамда тарбиялаш уларнинг мехнатга 
оид турли техник маълумотлар асосларини ўзлаштиришларидан бошланади. Бу 
маълумотлар ўқувчиларга мехнат ва касб таълими дарсининг бошланишидаги кириш 
инструктажларидан ҳамда жорий инструктажлар вактида тушунтирилади. Укувчилар 
олган билимлари асосида мехнат ва касб кўникмалари малакаларини муваффақият 
билан эгаллайди, амалий топшириқларни мух,им қоидаларидан бири, назария билан 
амалиётнинг алоқаси амалга оширилади. Мехнат ва хунар дарсларида, ўқувчиларга 
тушунтириладиган техник маълумотлар уларнинг муваффакият билан амалий 
кўникма хосил қилишга, иккинчи томондан эгалланган амалий тажриба дастуридаги 
навбатдаги мавзунинг техник маълумотларини яхши ўзлаштириб олишларига ёрдам 
берилади.
М ехнат т а ъ л и м и н и н г кўргаэм алилм ги ва аб стр ак тл и ги . Мазкур тамойиллар 
мехнатга дойр ўқув материалини ўқувчилар ўрганилаётган ходиса ва предмети жонли 
идрок этиш асосида ўзлаштиришлари билан бир қаторда, уларда абстракт тафаккурни 
шакллантиришни ҳам кўзда тутади. К.Д. Ушинский кўргазмали таълимни таърифлаб 
у мавжуд тасаввур ва сўзлар таълими, деб кўрсатган эди.
Мехнат таълими дарсларида кўргазмали воситалар сифатида ишлаб чиқариш 
корхоналарига экскурсиялар уюштириш мехнат усулларни плакатлар, схемалар, 
жадваллар, намуна буюмларни кўрсатиш, ўқув кинофильмлар, диафильмлар, 
информатика, ЭХМ ва хакозоларни намойиш қилишни кўрсатиш, мехнат таълимида 
кўргазмали воситалардан тўгри фойдаланиш ўқувчиларнинг техник билимларини 
пухта ўзлаштириб олишларига, уларда мехнат кўникмалари ва малакаларининг хосил 
бўлишига ёрдам беради.
Кўргазмалилик тушунчаси фақат ўз кўзи билан кўриш мумкин бўлган 
воситаларнигина эмас балки эшитиш, сезиш ва идрок этишнинг бошка турларини хам 
ўз ичига олади. Кўргазмалилик ўкувчиларнинг ўрганилаётган ўкув материалига 
қизиқишни оширади. ана шу объектга эътиборни жалб қилади, кузатувчанлик ва фаол 
идрок этиш сифатларини ривожлантиради. Масалан, ўкувчнларга мехнат усуллари ва 
жараёнларини тушунтириш вактида мехнат таълими ўқитувчиси муайян меҳнат 
усулларини кўрсатишда рангли плакатлардан фойдаланибгина қолмасдан, балки иш

---

ҳаракатлари ва жараёнларини бажариши ўзи намойиш килиб кўрсатади. Бунда у 
укувчиларнинг эътиборини иш жойида гавдани кандай тутиш ва асбобларни кандай 
ушлаш кераклиги, харакатларни бир максадга қаратиш кабиларга жалб қилади.
Бирок мехнат таълими дарсларида кўргазмали воситалардан фойдаланишга катта 
ахамият бериб, унга хаддан ташкари ўрин ажратиш фойда ўрнига зарар келтиришини 
қам унутмаслнк керак. Шу сабабли кўргазмали воситалардан фойдаланганда бир 
катор методик талабларга риоя килиш зарур.
1. Кўргазмали қуроллар дарсдаги ўқув материали мазмунига мос келиш керак.
2. Дарсдан фойдаланиладиган барча кўргазмали куролларни бирданига осиб, 
кўрсатиб қўйиш ярамайди. Чунки, бу укувчилар диқкат эътиборининг чалгишига 
олиб келиши мумкин.
3. Дарсни кўргазмали куроллар билан хаддан ташкари тўлдириб юбормаслик 
керак.
4. Кўргазмали куролни кўрсатиш вактида мехнат ўкитувчиси ўкувчиларнинг бу 
куролни идрок этиш жараёнини бошкариб бориш лозим.
Бироқ ўкувчиларнинг кўргазмали куроллар ёрдамида сезиб, идрок этиш 
билишнинг бошлангич боскичидир, холос. Билиш жараёнинг навбатдаги боскичи 
абстракт тафаккурдир. Бу мехнат таълими дарсларида ўкувчининг янги иш 
жараёнининг тушунтириш ва мехнат усулларини кўрсатиш ўкувчиларнинг фаол 
юритиши билан олиб борилишида намоён бўлади.
Гарчи ўкувчиларнинг мехнатга дойр ўкув материалини ўрганишда аник идрок 
этиш устунлик килса хам, хар хил ёшдаги абстракт тафаккур элементларини хам 
тарбиялашни унутмаслик керак. Бунда махсус ишлаб чиқилган конструкторлик 
технологик тарздаги топширик ўқувчилардан кис о б 
китоблар килиш, деталлар 
эскизларини, уларни тайёрлашнинг технологик жараёнларини тузишнигина эмас, 
балки конструкторлик ечимларни амалга оширишни хам талаб килади.
Шундай килиб мехнат таълимида аник идрок этиш билан абстракт тафаккур 
ўзаро богланишда таъсир кўрсатади.
М ехн ат 
т а ъ л и м и н и н г 
ту ш у н ар л и
бўлиш и. 
Юкорида 
тилга 
олинган 
тамойиллар унумли мехнат асосида ва унумли м е\нат жараёнида мехнат таълимини 
беришни яъни ўқув устахоналарида ижтимоий фойдали м е\натлар тайёрлашини

---

кўзда тутади. Бирок унумли мехнат ва унинг объектлари укувчилар учун тушунарли 
бўлиши бажариладиган ишлар уларнинг қўлидан келадиган булиши керак.
Мехнат таълими хамда унумли меҳнатнинг бир бутунлиги таълимнинг 
тарбиявий хусусиятга эга эканлигидан иборат дидактик тамойиллар келиб чиқади. 
Зеро, унумли мехнат укувчиларнинг техник билимларини ўзлаштириш ҳамда 
уларнинг хар томонлама риволанишига яхши таъсир кўрсатади. Бу ўринда куйидаги 
сўзларни эслатиб ўтиш ўринлидир: ёш авлодни ўқитиш билан баравар унумли 
мехнатсиз келгуси жамиятнинг олий максадини тасаввур қилиб бўлмайди, чунки 
унумли мехнатсиз ўкитиш ва билим олмасдан туриб унумли мехнат килиш хам 
техника ва фанннкг хозирги даражаси талаб қилган юксакликка қўйила олмаган бўлар 
эди.
Мехнат таълими укувчиларнинг моддий бойликлар яратиш катнашнш учун 
шарт-шароит тугдиради. Чунончи, кўпгина мактабларда ва коллежларда ўқув 
устахоналари оркали корхоналар; оталикка олинган болаларга боғчаларга ўйинчоклар 
ва асбоблар тайёрлашда ёрдам кўрсатишмокдалар, таълим тарбия максадларида ва 
хўжалик эхтиёжлари учун зарур бўлган турли ашёларни танёрлашмокдалар. Шу 
билан бирга. мехнат таълими дарслари ўкувчиларга унумли ижодий мехнатнинг 
яратувчанлик ролини чукуррок тушуниш ва хис этишларига ёрдам беради.
Бироқ, ўкувчиларнияг уиумли мехнати мехнат таълимн хамда тарбиясининг 
асоси 
сифатида 
таълим тарбия 
вазифаларига бўйсундирилиши лозимлигини 
унутмаслик 
шарт. 
Бинобарин 
ўкувчилар томонидан тайёрланадиган 
мехнат 
объектлари мехнат таълими дастури талабларига тўла жавоб бериши керак. Уларни 
тайёрлаш эса ўқувчиларнинг кўлидан келадиган бўлиши яъни уларнинг ёки 
ривожланиш даражасига. жисмоний куч ва билим имкониятларига тушунарли 
бўлишини осонлик деб тушунмаслик керак. Осон ўқув материалини ўқувчилар 
кийналмасдан ўзлаштирадилар, бу эса уларнинг аклий фаоллиги ва ижодий 
мустакиллигининг 
ривожланишига 
унчалик 
ёрдам 
бермайди. 
ТТТу 
аста 
мураккаблашиб борадиган ўкув мехнат топширикларини бериш зарур. Масалан, 
металлни қиркишда меҳнат усулларини эгаллаш билан боглнк кнйинчнлнклар 
машклар туфайли йўколиб боради, хосил бўлган мехнат кўникмалари эса ўкувчиларга 
тискида киркиш. эгиш ва парчинлаш каби яна хам мураккаброк жараёнларни 
муваффақият билан ўзлаштиришга ёрдам беради.

---

Мехнат таълимининг тушунарли бўлиш тамойил талабларини хисобга олиб 
бажариш укувчиларнинг қўлидан келадиган ишга мос вақт нормаси белгилаш жуда 
мухдмдир.
Меҳнат таълимининг тушунарли бўлиши фойдаланаётган таълим методларига, 
кўргазмали воситаларга, дарснинг материал билан қандай таъминланганлигига, 
ўкитувчининг дарсга кандай тайёрланганлигига ва хакоэоларга хам бўлган талабалар 
олий ўкув юртидаги таълим жараёнида буларни яхши билиб олишлари керак.
М устахкам ва пухта ўзлаш ти риш . Бундай укувчилар факатгина ўтнлаётган 
дарсни ўзлаштириб қолмай, олдинги ўтилган дарслар 
юзасидан малака ва 
кўникмаларни тамойиллаштирадилар, керак бўлиб қолганда эса эга тушириб амалиёт 
мобайнида қўллайдилар. Онгли ва пухта билимни ўзлаштириш мақсадида ўтилган 
материални тизимли равишда такрорлаб бориш янги материалларни муста\камлаш
чораларини кўриш эарурлигннн назарда тутади. Бунга эса тушунарли баён этиш, 
машклар ўтказиш, илгари ўтилганларни ўз ўрнида такрорлаш, ўқув материални 
о ҳ и с т а л и к
билан мураккаблаштира бориш, ўқитувчиларининг билимларини, хисобга 
олиб бориш йўли билан эришилади. Укувчилар мехнатга дойр техник маълумотларни 
эсдан чиқариб куймасликлари учун ўқитувчи ўтилган материалларни мунтазам 
равишда сўраб туриш керак. Ўқувчилар техник билимларини зарур даражада пухта 
ўзлаштириш учун ўқитувчи янги материални ўргатиш давомида ўтилган мавзуни 
мустахкамлаб бориш лозим. Дарснинг ана шу томони ўқитувчига ўқувчиларнинг 
мазкур мавзуни ўзлаштириш даражасини аниклаш имконини беради.
Укувчилар ишлов бериш жараёнини бажарган вактида мехнат усулларининг 
пухталигига ўқув ишлаб чикариш ишларининг сўнги танланишига боглик, яъний 
танланган иш давомида аввал ўзлаштирилган мехнат усуллари ва жараёнлари зарур 
хажмда такрорланиши шарт. Шуниси хам борки, бундай такрорланиш ўқувчиларда 
факат харакатга келтирувчи ишнигнна эмас балки техник фикрлаш ва ишда 
муетақилликни мустаҳкамлаш чукурлаштириш кенгайтириш ва ривожлантиришни 
хам ўз ичига олади.
И зч и л л и к . Бу тамойил ишлаб чикариш таълимининг программа кўрсатилган 
системада ташкил этиш шунингдек ўқитишни янги билимлар, ўкув малакаларнинг 
қўлга киритиш, илгари ўтилган материал асосида амалга ошириладиган тарзда 
ташкил этиш. Уқув жараёнининг амалга оширишда ана шу тамойилга амал килинади.

---

Дастурдаги материални мунтазам баён килиш унинг бўлим ва мавзуларини 
муайян изчилликда ўрганиш, янги материални ўтилган дарслар билан боглаш, асосий 
қоидаларни 
алохида таъкидлаш, ўқувниларни 
фактларни 
таҳлил 
килиш 
ва 
ўзлаштирилган билимларни ўзлаштиришга ўргатиш демакдир. Масалан, кескин 
геометриясини ва кесиш жараёнининг кескич бурчакларига боғлиқлигини ўрганиш 
ўкувчилар учун унча кийин бўлмайди. Чунки улар кесиш вактида киринди хосил 
бўлиш жараёни билан, зубило, искана, дастарра тасмаси, туника қайчи ва хакозо 
асбобларнинг геометрияси билан аввал танишганлар.
Уларнинг 
меҳнатга 
оид 
турли 
техник 
маълумотлар 
асосларини 
ўзлаштиришларидан бошланади. Бу маълумотлар ўқувчиларга м е\н ат таълими 
дарсининг бошланишидаги кириш инструктажларида хамда жорий инструктажлар 
вактида тушунтирилади, ўқувчилар олган билимлари асосида мехнат кўникмалари, 
малакаларини муваффақият билан эгаллайдилар амалий топширикларни бажарадилар.
Бу билан билиш назариясининг муҳим коидаларидан бири назария билан 
амалиётнинг алоқаси амалга оширилади.
Мехнат дарсларида ўкувчиларга тушунтириладиган техник 
маълумотлар 
уларнинг муваффақият, иккинчи томондан эса эгалланган амалий тажриба дастурлаги 
навбатдаги техник маълумотларини яхши ўзлаштириб олишларига ёрдам беради.
Ёш в а индивидуал хусусиятларни хисобга олиш . Ўқитишнинг мазмуни 
таълим методларига мос келиши, шунингдек ўқувчиларнинг аклий, жисмоний ва ёш 
хусусиятларини хисобга олиш зарур. Бу талаблар ўқув материалларини қисмларга 
тўгри тақсимлаш (бажаришга куч етарли бўлиши, енгилдан огирроқка ўтишини 
таъминлаш, ўқитишнинг турли усулларидан фойдаланиш вактининг) объектив 
нормаларики белгилаш, укувчиларнинг муваффакиятли ўкишининг таъминлаш 
максадида индивидуал хусусиятларининг ҳамда қизикишларини ўрганиш йўли билан 
эришилади.
Укувчиларнинг ёш индивидуал хусусиятларни ўрганиб амалий иш жараёнида 
ўқувчиларнинг улгайишларига ёрдам беради, (ёмон томонларини йўқотишга харакат 
килади яхши томонларини тарбиялайди). ТТТу объект танлашда хам бу хусусиятлар 
хисобга олинган бўлиши керак.
У нум ли м ехн ат асосида ў к и ти ш . Дидактиканинг бу тамойили ўкувчиларга 
устахоналарида ижтимоий-фойдали махсулотлар тайёрлашни кўзда тутади. Бирок

---

унумли 
мехнат 
ва 
унинг 
объектлари 
укувчилар 
учун 
тушунарли 
бўлиш 
бажариладиган ишлар уларнинг қўлидан келадиган бўлиш керак. Меҳнат ва касб 
таълими хамда унумли мехнатнинг бир бутунлиги таълимнинг тарбиявий хусусиятига 
эга эканлигидан иборат дидактик тамойилдан келиб чикади. Зеро унумли мехнат 
укувчиларнинг техник билимларини ўзлаштнриш, хамда уларнинг хар томонлама 
ривожланишга яхши таъсир кўрсатади.
Бинобарин мехнат ва касб таълими дастури талабларига тўла жавоб бериш керак, 
уларни тайёрлаш эса укувчиларнинг қўлидан келадиган бўлиши. яъни уларнинг 
ривожланиш даражасига жисмоний кучи ва билим имкониятларига келиши зарур.
Т а л аб ал ар м у стаки л и ш и н и нг м азм уни.
I. Дидактикага оид.
1) ўкитишнинг кўлланиладиган дидактика ва бошка воситаларпни ўрганиш 
уларнинг мазмунини идрок килиш;
2) мехнатга тайёрлаш дарсларида ўкитишнинг дидактик воситалари ва бошка 
воситаларини кўллаш йўлларини қидириш:
3) техник уй-рўэгор ва кишлоқ хўжалик мехнати ўкув дастурлари мавзуларидан 
ўкитишнинг аник дидактик воситаларини ишлаб чикиш;
4) ўкитишнинг дидактик воситалари мохияти ва вазифаларини аниқпаш ўқитиш 
дидактик воситаларининг таснифи. Укув жараёнини компьютерлаш шароитида 
дидактик воситаларнинг роли ва тутган ўрни; ўқитиш. ўқитишнинг дидактик 
воситалари хили ва турлари кўпайтиришда мехнат таълими ўқитувчисининг роли; 
ўктиш 
дидактик 
воситаларининг 
билиш 
политехник 
асослари 
ва 
улар 
имкониятларининг усиш; ўкитишнинг дидактик воситаларини танлаш мезони; 
ўкитишнинг дидактик воситаларидан фойдаланиш методлари; дастурлаштирилган 
укитишнинг мохиятини урганиш максадида унинг бошка воситалар тўгрисидаги 
маълумотлар ва ахборотлар бўлган маълумотномалар, рўйхатлар ва бошкалар 
адаибётлар билан ишлаш. Мехнатга оид дастурлаштирилган ўкув қўллманмаси. 
Мехнатга оид ўқув материалини дастурлаштириш элементлари сифатида ўкув 
топширик-карталари;
5) дастурлаштирилган ўқитиш чогида мехнат дарсларида техник воситаларни 
қўлланиш;

---

6) 
ўкитиладиган (ўргатадиган) машиналардан фойдаланиш. М атрица усулидаги 
машина ва курилмалар, мех,натга оид билимлар ва махоратини назорат киладиган 
нмтихон олувчилар; ўқув тренажёрлари (машк қилишда қўлланиладиган аппаратлар) 
ва 
уларнинг сифатни 
ошнришдаги 
роли; 
мехнат усулларини 
ўзлаштириш; 
ўқитишнинг товуш ва ёруглик техникаси воситалари.
11. П ед аго ги кага оид.
1) мехнат таълимн дидактнк принцнпларидан бирининг мазмунини очиб 
беришга оид реферат ёэиш. шу мақсадда мехнат таълим методикаси юзасидан 
маълумотномалар, ўкув кўлламалари билан ишлаш.
2) мехнат таълими ва тарбияси намриясн негизларини дидактик принцилларини 
очиб бериш.
3) мехнат таълимининг дидактик принциплари; мехнат таълимида илмийлик, 
назариясининг тажриба билан алокаси. мехнат таълимининг оммабоплиги. таълимда 
мунтазамлик 
ва 
изчиллик 
амалий 
билимлар. 
кобилят 
ва 
малакаларини 
ўзлаштиришнинг мустаҳкамалиги. мехнат таълимида кургазмалилик. укувчиларнинг 
мехнатга оид билимларини, иктидор ва малакаларини ўзлаштиришнинг онглилиги ва 
фаоллиги, меҳнат таълимдаги политехник прпнцип, унумли мехнат асосида ва 
жараённда ўкитиш принциплари билан ўзаро боглик равишда шу тамойиллар 
тизимнинг схемасини тузиш.
Т ал яб алар и л аб о р ато р и я-ам ал и й и ш л ар н и н г мазм уни.
1) Тушунчалар (билимлар. кобилият. ўқув. касб, ихтисос, малака, меҳнат 
харакатлари, мехнат усуллари, жараёнлари, технологик операциялар, умумтехника, 
умуммехнат, 
умумтехнологик. 
умумишлаб 
чикариш 
билимлари, 
ма\орати 
малакаларини идрок килиш максадида маълумотномалар билан ишлаш).
2) Мехнат таълими дастурда акс эттирилган белгилаш (аниклаш), ўзаро 
алоқадорлик. ўзаро боглиқлик, давомийлик ва бошқа янги тушунчалар, техник, 
кишлок хўжалик ва уй рўзғор мехнати ўқув дастурларини мазмуни ва таркибий 
тузилиши жихатдан тахлил ва синтез килиш.
3) Асосий ўқув 
билиш тушунчалари билим. Мехнат кобиляти, кўникма, касб 
ихтисос, малакани аниклаш.

---

4) Меҳнат жараёни тузилишини ккки мухим жихатга: технологик жараёнларга ва 
уларнинг таркибини қисмларга бўлиш мехнат жараёнинг мазмуни ва унинг 
элементлар (мсҳнат опсрацияси, мохнат усули, мохнат харакати ва какою ).
5) Хусусий ва умумлаштирилган меҳнат қобилияти хамда малакалари, уларни 
хосил килиш шароитлари.
6) М ехнатнинг фақат бир турида (м еталлам ишлов беришда) мавжуд бўлмаган 
мехнат усулларининг умумийлиги принципи асосида мехнат операцияларини 
гурухларга ажрзтади.
7) Мехнатга дойр мактаб дастурлари тузиши хусусиятларини белгилаш ва 
улардан фойдаланиш коидалари.
8) Дастур мазмунлари таркиб топиш тузилишини - техникавий маълумотлар 
(материаллар, асбоблар, мосламалар, ускуналар, қисмлар, механизмлар, ички ёниш 
двигатели тўгрисидаги назарий маълумотлар)ни. Электротехника маълумотларн 
технологик операциялар ва мехнат усуллари тўгрисидаги техник чизмачилик 
элементлари ва технологнк хужжатлар хакида маълумот берадиган ўкув фанларн 
(физика, кимё, математика, чизмачилик ва шу кабилар) билан богланиш. Мехнат 
таълимига оид у ёки бу дастурни ўрганиш чогида ўкувчиларга маълумотларни 
билдириш зарурлигини ўрганиш.
9) Мехнатнинг намунавий объектларининг дастур талабларини қондирадиган, 
ижтимоий фойдали хусусиятга эга бўлган, тегишли синф укувчиларни тайёрлай 
оладиган буюмлар, нарсалар рўйхатини ўрганиш. Амалий ишлар кисмлар ва 
буюмларни конструкциялаш ва тайёрлаш, ишда йигиш, пардозлаш, синаб кўриш, 
барча асосий меҳнат операциялари бўйича туғри мехнат усулларини ишлаб чикиш. 
Уқув устахоналарида хавфеизлик техникаси мехнат дарсларида ўқувчилар амалий 
ишларининг политехник йўналиш ва ижтимоий фойдали хусусияти.
10) Куйи ва ўрта синфларда мехнат таълими мазмунидаги ўзаро алоқа техник, уй 
рўзгор ва кишлоқ хўжалик мехнати дастури асосий бўлимларидаги давомийликни; 
умуммехнат, умумтехник, умумтехнологик ва умум ишлаб чикариш билимлари. 
Қобиляти ва малакалар даражасига нисбатан дастурий талабларнинг куйи ва урта 
синфларда мехнат таълимининг тарбиявий, умумий таълим ва анолит ахамият ўзаро 
боглик бўлишни, 
мехнат таълими дарсларида 
касб танлашга 
йўллаш 
иш

---

хусусиятларини куйи