|
1-
тоншириқ. Қуйидаги киши номларини тўгри ўқинг, қандай ёзилиши
ва ўқилишини изоҳланг, дафтарингизга кўчириб ёзинг.
^ , >1^ аЬ'
(_уа11 (_у<э1аа
(_ул11
д
д -)1_)
а
1'
аЬ1 _)£а (Даа11 (_]Бо£
аЬ1
аЬ' л^с. фуа1' <_-о (_уа1' ру ' (ў^аИ
фра1'
0^1'
о аЬ'
^_)
аэ
,_)1'
0^1' Ц —^ ^Ь' Д—>' (ДадИ
Ц^1' (3-*^ (_уа1'
аЬ' о о а л ' _)_уа
^ . М с . аЬ'
_)-Ч
Д
1
Г-
2- топшириқ.
Қуйидаги
киши номларини
эски
ўзбек
ёзувига
айлантиринг. Тегишли сатр ости ва сатр усти белгиларини қўйиб чиқинг.
Абдулаҳад, Абдулқауҳор, Абдулжаббор, Абдулгаффор, Абдулқодир,
Шарофиддин,
Ҳамидуллоҳ,
Мажидуллоҳ,
Абдуллоҳ,
Ғиёсиддин,
Шукруллоҳ, Неъматуллоҳ, Ҳикматуллоҳ, Қамариддин, Ҳабибуллох,
Садриддин, Муҳиддин, Суннатуллоҳ, Ҳайруллох.
3-
топшириқ. Қуйидаги сўзларнинг ёзилиши ва талаффузига диққат
қилинг. Изофали бирикмалар тўғри ўқилганми?
65
www.ziyouz.com kutubxonasi
Н а в о д и р п и -ш а б о б
-шЬЛЛ _р1_>
Л и со н ут -т а й р -
0'—4
В о с и т а т у л -у қ д -м ^
чк_1^
Т о л и б у л -и л м -г ^
ч-^>
Ш а б и ст о н ул-ха ёл-д
Ь»Л о!»-.1--
Л у г а т у т - т у р к
_>1! ссл!
Т а зки р а т ул-а вли ё-\^)3 \
°.£>5
З у л -ж а л о л -6 '3 ^
,»л
Тазкират уш -ш уародуШ Ь ъ
_>£к
К ан зул-р а м уз-З у^р
I'
Ж а ло лур -р уҳ-
гл_)11 иТЬ-
М ирот ус-сафо-^~а1\
_>»
4-топшириқ. Матнни ифодали ўкинг.
I А л 1 ] а с_1_»1^л
^ 1 1лас1^. ^ 1 с Ч и и _ > л ^ (^ллИ (_)■ *—^
V _)±> (^*» 4-?._)Л (-»,'1.|.|
(Лл^ўў (»1с. с11л5_1а ^ Чла1_>ка.
(_5л_у1
^
_) (_д*1п1 а11и!1 1лли: Аш1_)
(_£Л_у1 _)^Ь»«
;т» »*
(_5-^_)>ўл11хл1
1-и ^ Ллл. 1зи_>)\л_)1^ с!^ш _)'Ў 1 (__и_^\_л _уў (_)_^с \_л>1л1 .ь1а11с._)*ў1 ^
I—
(»л£-лл_у1 _)^\лэ л ь.У _ /£ _)ц^-гъ' 1л1£ ц->^Ь1 Л л й 1^л1_)$л 1ул11 (_!1л^ (_5Л_у1 _)_>1^1
_)_>й1 _)!)1-и_>а1 ' . '}* л^_ )_ £ 1 ^ Ч Л ^
(_]1-с-_)ча- и£лш1 (_5_ўўл11и1 Ч и ^Л л
(>д Л-л.--к (_^_)Э\_и --у»'
(_>ч_уД 1ацл1|Н’'и'1 <_£_ш1 Лл11а _>л£1 (1у,\>.и “ (_1_>л _)^1лл_у1
_)Ь1лл_)л1 _>_у1ла
. ':ГС){: X! Г1Н ‘ ‘ИЦуҲли сўзлар
м а т ем а т и к а
- шСшаЬ^
аст р о н о м и я -
-йЬЯа
чизиш -
лш£
м а қ т о в -
1^
з
соҳа, ип -
^лЛд
5-топшириқ Матнни ўқиб, тегишли белгиларни қўйиб дафтарингизга
кўчиринг.
с 1_._Сэ лI . ' р ' 1 <^ 1—
1 , - *"1 - _) <—Х1л* '_<^1 ^ -* -51 ■- - (^'|Л
и
1
л
1_1 < ** < \ .
а
.
л
1 \... л ^
л_л2>1_л1 а»ш! 1-Л)*лл 1ш1_) (^лл11 0 ^ * 0 цлл15 (_]_2'шл (_^л!_^л (_^лл< К\ (д*-/_)ш (_р_)у_й
4^_у_>! ч1ию
'1 (_ўл 1 (_$л_)л.Тп1^1 (._иа^1 ^ чЬал ^ '.\5 Н ч _ I (_^1лшл_)1! (^_^5
^>1ш
(31
_>л ^.лЛэ^лИ (_]\-4^*Ў1 (_^1с - П \ лд1 л1_>» (_)1 дТ-у
(
2)_>».^1
Ч-Ла^_)*_а
^ Л ^ и ш
Форс изофаси
Эски ўзбек ёзувидаги матнларни кузатадиган бўлсак, араб изофали
бирик.маларга нисбатан форсий изофали бирикмаларнинг кўпрок учрашини
гувоҳи бўламиз. Маълумки, қадимда форс-тожик-ўзбек халқлари бир давлат
66
www.ziyouz.com kutubxonasi
таркибида узоқ вақт ёнма-ён яшаган. 1Х-Х асрларда аҳоли асосан араб, форс
ва туркий тилда сўзлашган. X аср бошларида араб тйли илм-фан тили
сифатида эътибор қозонган бўлса, форс тили ислом мамлакатларида бадиий
адабиёт, айниқса, шеърият тилига айланган эди. Кейинчалик форс тили яна
ҳам таракқий этиб, кенг ривожланадики, у ҳапи ҳануз ўз мавқеини йўқотман,
адабий форс тили сифатида қўлланилиб келинмоқца. Демак, форс изофапи
бирикмаларнинг кенг тарқалишига сабаб форс-тожик тилининг ўзбек тилига
кучли таъсири бўлса, иккинчидан уларнинг тилда, шеъриятда жонли
грамматик восита сифатида муҳим вазифани бажарганлигидадир.
Маълумки, ўзбек тилида изофа тушунчаси мавжуд эмас. Бизда аввал
аниқловчи, сўнг аниқланмиш келади. Араб ва форс тилларида эса аксинча,
аввал аниқланмиш, кейин аниқловчи келади. Форс изофаси икки ва ундан
ортиқ бўлган сўзларни ўзаро боғлаб, яхлит маъно ҳосил қилади. Форс тилида
изофанинг боғловчиси «э, е», тожик-ўзбек тшшарида эса «и» тарзида
талаффуз қилинади.
Мазкур изофий бирикмаларни боғлаш учун уларнинг ўртасига
бириктириш воситаси бўлмиш касра белгиси, яъни «и» қўйилиб талаффуз
қилинади. Агар юқорида форсий изофага келтирилган мисолларни ўзбек
тилига ўгирадиган
бўлсак, жоипипг офати,
шом
(пинг)
вақти,
китоб(нинг) эгаси маъносидаги бирикмапар ҳосил бўлади. Демак, бу
бирикмаларда аввал
аниқловчи, сўнг аниқланмиш келяпти. Тушум
келишигидаги
«нин г»
қўшимчаси эса, изофий бирикма белгиси ролини
бажармоқда.
Форсий изофий бирикмаларнинг баъзилари ҳозир ҳам халқ жонли
сўзлашув тилида, адабий тилда, айниқса, шеъриятда кенг қўлланилмокда.
Улар
шу
даражада
тилимизга
сингиб
кетганки,
улар
ўзбек
сўз
бирикмаларидек қабул қилинади. Масалан:
Маълумки, форсий изофа кўрсатгичи ёзувда акс этмайди. Лекин унинг
ўзига хос хусусиягларини, албатта, билиш керак, акс ҳолда матн мутолаасида
мазмун мавҳумлиги юзага келиши мумкин.
Улар қуйидагилар:
1. Агар аниқпанмиш ундош товуш билан тугаган бўлса, изофа белгиси
сифатида касра ҳаракати қўйилади ва у «и» тарзида талаффуз этилади. Лекин
бу белги ёзувда ҳар доим ҳам акс этавермайди.
2. Агар аниқланмиш унли ҳарфлар, яъни «алиф» ва «вов» ҳарфлари
билан тугаса, изофа белгиси сифатида
«
й о й
»
ҳарфи ёзилади.
ДА1‘.1_о-а ^ Л . л ,_)£
йЦйв*“
й ^ й с5йй <—Цй*^ (й'й^"^
3. Агар аниқланмиш
«
й о й
»
ҳарфи билан тугаса, ҳеч қандай изофа
белгиси қўйилмайди, ана шу «йой» ҳарфининг ўзи иккилантирилиб ўқилади.
67
www.ziyouz.com kutubxonasi
^
_>а-1
^ - 1 » й^*^ (_£Д1_)
4.
Аниқланмиш ўрнида келаётган сўзнинг охири «а» («ҳойи ҳавваз»)
ҳарфи билан тугаса, изофа ҳамза белгиси («) билан ифодаланади ва «и»
тарзида талаффуз қилинади.
■*"*•—* 1^1дл
1-гоишириқ. Қуйидаги изофали сўз бирикмаларини ўқинг, ёзилиши ва
ўқнлишнни изоҳланг.
(3*
_)1-й
-1эа (_ул- (_5_>
а
1 ‘"'I1*
!_]\ а ■ ■
_Д£-».1 ь>) ^
‘ ^ *'-■
о1х! С.)
Л1*
а
|3 ^
^1
а
.Л
(^^15
^
4 * )1 Ц Ц-)!
^)1
й_5^> С-^?’
с$^[‘ 3* _5_>“
2- топшириқ. Қуйидаги сўз бирикмалари асосида гап тузинг:
4 >>1Л-» ^ДаҚ-й Д*л бД^Ь ^1£
п-у л
. \-».1.
__^]ги а 1—
а'. (_]1^ <-»а._ўз
_)1а Ал_ра.л йД11
Do'stlaringiz bilan baham: |
