M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

Dissimilyatsiya (noo`xshashlik) hodisasiga ko`ra ikkita aynan yoki qisman bir xil tovushdan biri o`zgarib, noo`xshash tovushga aylanadi: zarur→zaril, mabodo→nabodo, bebosh→bevosh (yozilishi: zarur, mabodo, bebosh).

Metateza hodisasiga ko`ra so`z tarkibidagi tovushlar o`rin almashadi: daryo→dayro, ahvol→avhol, tuproq→turpoq, yomg`ir→yong`ir (yozilishi: daryo, ahvol, tuproq, yomg`ir)

10. 
    §. So`z tarkibidagi tovushlarning o`rniga ko`ra o`zgarishi pozitsion o`zgarishlar deyiladi. Bunga jarangli undoshlarning jarangsizlashuvi (masalan, kitob →kitop, ozod→ozot) reduksiya, eliziya, sinkopa, proteza, epenteza, epiteza kabi hodisalar kiradi.
    

Reduksiya – unli tovushning urg`usiz bo`g`inda kuchsizlanishi: bilan→ b:lan, biroq
→b:roq, birikma →b:rikma kabi.
Eliziya – unli tovush bilan tugagan so`zga unli bilan boshlanadigan so`zning qo`shilishi natijasida birinchi so`z oxiridagi unlining tishishi: yoza oldi →yozoldi, bora oldi →boroldi kabi.
Sinkopa – so`z o`rtasidagi tovushning tushib qolishi: sust+ay→susay, pastqam →pasqam (pastqam).
Apokopa – so`z oxiridagi tovushning tushirib qoldirilishi: do`st →do`s, farzand →farzan, Toshkent →Toshken, Samarqand →Samarqan.
Proteza – so`z boshida tovush orttirilishi: rus →o`ris, shkof →ishkof, stol →ustol kabi. Epenteza – so`z o`rtasida tovush orttirilishi: sinf→sinif, fikr →fikir, aql →aqil kabilar. Epiteza – so`z oxirida tovush orttirilishi: otpusk→ otpuska, kiosk →kioska, tank →tanka
kabi.

Transkripsiya

10. 
    §. Og`zaki nutqda tovushlarning turlicha o`zgarishlarini, har xil variantlarda talaffuz etilishini aniq aks ettiradigan yozuv fonetik yozuv yoki transkripsiy³⁶ (lotincha transcription – “qayta yozish”) deyiladi. Bu yozuvda harflardan tashqari, maxsus belgilar ham ishlatiladi.
    

Transkripsadagi ko`pchilik belgilar alfavitdagi harflardan farq qilmaydi, ayrim o`rinlarda ba`zi qo`shimcha belgilar olinadi. Lekin transkripsiyada alfavitda bo`lmagan ba`zi belgi – harflar ham qo`llanadi.
Transkripsiyaning asosiy qoidalari va unda ishlatiladigan belgi – harflar quyidagilardan
iborat:

1. 
   Transkripsiya qilinadigan tovush yoki nutq parchasi kvadrat qavslarga olinadi: kitob –
   

[kitɔp], telefon – [tilifon].

2. 
   Transkripsiyada nutqiy taktlar bir – biridan bitta vertical chiziq bilan, jumlalar esa ikkita vertikal chiziq [ // ] bilan ajratiladi. Katta harflar ishlatilmaydi.
   

³⁶ Transkripsiya - lotincha transcription – “qayta yozish”

3. 
   Ikki bo`g`inli va ko`p bo`g`inli so`zlarda urg`u belgisi qo`yiladi, bir bo`g`inli so`zlarda urg`u qo`yilmaydi: [paxt , [paxtak r , [gap .
   
4. 
   [ɔ] belgisi o unlisini ifodalaydi: [qɔ p], [ɔ zɔ t], [ɔ bɔ t].
   
5.