M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

Differensiatsiya tamoyili. Bu tamoyilga ko`ra, shakli yoki talaffuzi bir xil bo`lgan so`zlar yozuvda turli shartli belgilar vositasida (yoki ba`zan ma`noga ko`ra) farqlanadi. Masalan: 1) urg`u vositasida farqlash: atla s – mato, tlas – geografik atlas, – ot, fiz k – sifat (fizik hodisalar); 2) unlining qisqa yoki cho`ziqligini farqlash : she‘r –sher, ta‘na –tana , da‘vo - davo (she‘r, ta‘na, da‘vo so`zlaridagi a unlisining cho`ziqligi ayirish (tutuq) belgisi orqali ko`rsatilgan; 3) boshqa- boshqa tovush ifodalovchi harflar vositasida farqlash: shoh – podshoh, shox – daraxtning shoxi, urush – jang, urish – qo`l bilan urmoq.
Ko`rinadiki, fonetik va morfologik tamoyillar o`zbek orfografiyasining asosiy tamoyillari bo`lib, morfologik tamoyil yetakchi, chunki imloga oid ko`pchilik qoidalar ana shu tamoyil asosida yaratiladi.

MORFEMIKA (SO`Z TARKIBI)

So`zlar kopincha tarkibiy jihatdan turli qismlardan iborat bo`ladi: Mustaqil-lik-ning 22 yil-lik bayram-i nishon-la-n-di. Ko`rinyaptiki, gap tarkibidagi so`zlar atash ma`nosini yoki grammatik ma`noni ifodalaydigan qismlarga bo`lindi. Bu qismlar asos va qo`shimchalar deb yuritiladi.

So`zning tub (atash) ma'nosini bildirib, mustaqil qo`llana oladigan qism asos dеb ataladi: gulzor, bog‘bon, chizg`ich, paxtakor. O`zak so`zdagi ma'noli qismlarning yеtakchisi bo`lib, u boshqa ma'noli qismlarga bo`linmaydi. O`zak so`z tarkibida doim qatnashadi.
Asosga qo`shilib, turli ma'nolarni ifodalaydigan yoki so`zlarni bog`lash uchun xizmat qiladigan qism qo`shimcha dеyiladi: tokzor, qizcha, yozgi, kattaroq, ishla, keldi, birinchi, ishni. Qo`shimchalar so`z tarkibida qatnashmasligi ham mumkin, ular ayrim qo`llanmaydi, doim o`zakka qo`shilib kеladi.
Qo`shimchalar vazifasi va so`zga qo`shilib anglatadigan ma'nosiga ko`ra ikki turga bo`linadi:

1. 
   So`z yasovchi qo`shimchalar asosga qo`shilib, yangi ma'noli so`z hosil qiladigan qo`shimchalardir: o`t - o`tloq, arra - arrala, kuch - kuchli, hosil -sеrhosil. So`z yasovchi qo`shimchalar unumli (-li, -la, -chi, sеr-, -dosh, -kor) va unumsiz (-vul, -ag`on, -chil, -in, -a) bo`lishi mumkin.
   
2. 
   Shakl yasovchi qo`shimchalar asosga qo`shilib, ma'noni bir oz o`zgartiradigan yoki so`zlarni o`zaro bog`lashga xizmat qiladigan qo`shimchalardir. Bu qo`shimchalar bajaradigan vazifasi hamda ma`nolariga ko`ra ikki guruhga bo`linadi: 1) lug`aviy shakl yasovchi qo`shimchlar asosga qo`shilib, unga ko`plik, kichraytirish, erkalash, chеgaralash, kamlik, oshirish, kuchaytirish, gumon, taxmin kabi ma'nolarni ifodalaydigan qo`shimchlardir: uycha, kitoblar, kattaroq, ozgina, yurib, onajon, bura, oqarinqira(di), chayqa, tеpkila. 2) sintaktik shakl yasovchi qo`shimchalar so`zlarni bir-biriga bog`laydigan qo`shimchlardirdir: Bularga kelishik (kitobni o`qidi, uyga ketdi, daftarning varag`i), egalik (maktabimiz hovlisi, mening ukam, talabalar uyi), shaxs-son (biz kеldik, men bordim, sen kеlding) qo`shimchalari kiradi. Bu qo`shimchlar yana sintaktik munosabat shakllari ham deyiladi.
   

O`zbеk tilida qo`shimchalarning asosga qo`shilish tartibi, odatda, quyidagicha: asos + so`z
yasovchi qo`shimcha + lug`aviy shakl yasovchi qo`shimcha + sintaknik shakl yasovchi
qo`shimcha: kitob+xon+lar+ning.
Qo`shimchalar tuzilishiga ko`ra 2 xil bo`ladi:

1. 
   Sodda qo`shimchalar boshqa qo`shimchalarga ajralmaydi: ish-chi, aql-li, gul-la-di.
   
2. 
   Murakkab qo`shimchalar kamida ikkita qo`shimchaning qo`shilishidan hosil bo`ladi: dеhqonchilik, odamgarchilik, yordamlash, otlan, uydagi, yuzlab, butunlay, ochiqchasiga, tortqila, xomligicha, tеpkila, turtkila, yugurgilamoh, ezg‘ilamoh, akalarcha.
   

Bu qo`shimchalar ma`lum so`zlar tarkibida kelganida boshqa ma`noli qismlarga ajralmaydi.