M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

[o] harf belgisi o‘unlisini ifodalaydi: [ozarɔ], [kon], [sozlar].

[ь] belgisi bilan, chigit, kishi kabi ko`p bo`g`inli so`zlarning birinchi bo`g`inidagi hamda tik, bir, chit kabi bir bo`g`inli so`zlarda qisqa til oldi unlisini ifodalaydi: bьlan, chьgit, kьshi, tьk, bьr, chьt.

[ъ] belgisi qish, g`isht, xirmon kabi qъsh, g`ъsht, xъrmon.

b, g, d, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, x, q, g`, h harflari o`z vazifasida ishlatiladi.

[v] belgisi vaza, vazir, zavod kabi so`zlarda lab-tish undoshini ifodalaydi: vaza, vazi:r, zavot.

[w] belgisi vodiy, sovuq, saylov kabi so`zlarda lab – lab v undoshini ifodalaydi: [wɔdi:],[ sɔwъq],[ saylɔw].

[ f ] belgisi fazo, fabrika, fil kabi so`zlarda lab – tish undoshini ifodalaydi: [fazɔ], [fabrika],

[fil].

12. 
    [ f'] belgisi tufli, tuf, uf kabi so'zlarda lab-lab f undoshini ifodalaydi: [tuf‘li],[tuf‘], [uf‘].
    
13. 
    [ ĵ ] belgisi juda, jazo, jilva kabi so`zlarda jarangli qorishiq portlovchi undoshini ifodalaydi:[
    

ĵuda],[ ĵazo], [ĵilva]

14. 
    [ ņ] belgisi ng til orqa burun tovushini ifodalaydi: [oņ], [eņ],[ miņ].
    
15. 
    [ç] belgisi til oldi jarangsiz qorishiq portlovchi ch undoshini ifodalaydi: [çьdam], [çaros].
    
16. 
    [ş] belgisi til oldi jarangsiz sirg`aluvchi sh undoshni ifodalaydi: [şaşmaqɔm], [şaşka], [şarɔyit].
    
17. 
    Unli tovushning cho'ziqligi [:] belgisini unlinking o`ng tomoniga qo`yilishi bilan ko`rsatiladi
    

[ilmi:], [me:mor], [a:lo].

18. 
    Undosh tovushning yumshoq talaffuz qilinishi [‛] belgisini undoshning o`ng tomoniga, teparoqqa qo`yilishi bilan ko`rsatiladi: [aprel‛ , [iyun‛ , [iyul‛ .
    

Orfoepiya

10. 
    §. Orfoepiya haqida umumiy ma`lumot. Orfoepiya<sup>37</sup> adabiy til me`yorlarini o`rganuvchi tilshunoslikning sohasidir.
    

Orfoepiya milliy til uchun yagona talaffuz meyorlarini belgilaydi. Ma`lumki, o`zbek milliy tili dialektik tarkibi jihatdan rang-barang bo`lib, u uch katta lahja(dialekt)ni o`z ichiga oladi:

1. Qipchoq lahjasi.

2. 
   O`g`uz lahjasi.
   
3. 
   Qarlug` – chigil – uyg`ur lahjasi.
   

Bu lahjalar ba`zi leksik, fonetik va morfologik belgilari bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, qipchoq lahjasida so`z boshida adabiy tildagi y undoshi o`rnida j undoshi (yo`q→jo`q, yigirma→jigirma) talaffuz qilinadi: ch undoshi o`rnida sh undoshi (kech→kesh, kechir→keshir) aytiladi.
O`g`uz lahjasida so`z boshida kelgan t, k jarangsiz undoshlari d, g jarangli undoshlari tarzida aytiladi: tog`→ dog`, keldi→galdi.
Qarlug` – chigil – uyg`ur lahjasida esa so`z ohiridagi q undoshi g‘ tarzida talaffuz qilinadi yoki umuman talaffuz qilanmaydi, k undoshi y tarzida aytiladi: qishloq→qishlog`, (yoki qishlo:), iliq→ilig` (yoki ilu:), qatiq→qatig` (yoki qatu:), kesak→kesay, kepak→kepay, telpak→telpay. Lekin, so`zlar tarkibidagi tovushlar har xil lahjalarda turlicha talaffuz qilinsa ham, adabiy til an`analariga mos keladiganlari tanlab olinadi.
Adabiy talaffuz me`yorlarini tilning tovushlar tizimi (sistemasi) asosida yaratiladi, bu esa talaffuz me`yorlarini belgilashda tilning tovush tarkibi, ularning nutqdagi turli kombinator va pozitsion o`zgarishlarini hisobga olishini taqozo etadi. Masalan, so`z oxirida kelgan b undoshining jarangsiz p tarzida aytilishi: kitop, maktap, kelip (yozilishi: kitob, maktab, kelib), q undoshining so`z o`rtasida s yoki sh undoshidan oldin kelib, x tarzida talaffuz qilinishi: oxsil, oxshom, taxsim (yozilishi: oqsil, oqshom, taqsim), ba`zan so`z oxirida kelgan d, t undoshlarining talaffuzda tushib


³⁷ Orfoepiya - grekcha orphos – “to`g`ri” epos – “nutq”.

qolishi: xursan, monan, farzan, do`s, sus, g`ish (yozilishi: xursand, monand, farzand, do`st, sust, g`isht) adabiy talaffuz me`yorlariga mos.
Ko`rinadiki, so`zning talaffuzdagi shakli yozuvdagi shakliga hamma vaqt to`g`ri kelavermaydi. Orfoepiya unlilar talaffuzi, ayrim undoshlar talaffuzi, o`zlashma so`zlar talaffuzi, ayrim grammatik shakllar talaffuzi qoidalarini o`z ichiga oladi.

10.