Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

Сепле7 категориясы. Сеплик категориясы тийкарынан ал2анда 81зирги 3ара3алпа3 тилиндегиден айтарлы3тай ажыралмайды. Жа4а д17ирге дейинги жазы7 тилинде де 81зирги тилимиздеги сыя3лы алты сепле7ди4 3оллан2анын к5ремиз.
Ата7 сепле7. Ата7 сеплиги арна7лы к5рсеткишке ийе емес, ол 5зини4 м1ниси 81м формасы жа2ынан 3ал2ан сепликлерге 3арама-3арсы турады 81м олар ушын тийкар болып хызмет ислейди.
Ата7 сепликте тур2ан с5злер г1пте басла7ыш, 3ия толы3ла7ыш, изафетлик конструкцияда аны3ла7ыш, 7а3ыт пысы3ла7ыш сондай-а3 баянла7ыш 7азыйпаларын ат3арады.
Ийелик сепле7. Ийелик сепле7ини4 негизги к5рсеткишлери сыпатында ны4, -ни4 аффикслери 3олланылады. Ийелик сепле7инде тур2ан с5злер бир затты4 бире7ге тийислилигин, 3атнасын билдиреди. *1зирги тилимиздеги сыя3лы 86жжетлерде де ийелик сепле7и еки формада, ашы3 форма, я2ный сепле7 аффикслери сеплени7ши с5зге ашы3 жал2ан2ан формада, ямаса сепле7 аффикслери т6сирилген формада 3олланылады.
Ашы3 жал2а7лы ийелик сепле7деги с5злерге мысаллар` Бир ту2ма 3ыз 3ардашыны4 у2лы~ Сейд-Му81мм1д ханны4 берг1н фулы т.б. Ийелик сепле7 аффикслерини4 т6сирилип 3олланылату2ынына мысаллар` Аны4 учун падша8 хызметиг1 баралмад6к~ сиз т1р1фг1 Г58н1дин элли а2ары 3оза йиб1рд6к т.б. Гейпара орынларда ийелик сепле7 аффикслерини4 ны, -ни вариантлары 3олланылады. Тамамы 3аза3ны бийд1р14~ муны 8а33ында т.б.
Булардан бас3а 86жжетлерде биринши бет бирлик 81м к5плик санда2ы «мен», «биз» бетле7 алмасы3ларыны4 бир 3атар жа2дайларда ийелик сепле7инде им аффикси менен 3олланыл2анын к5ремиз~ Б1рч1 меним ру2ым бирл1~ бизим тилимиз бирл1н с5йл1г1н с5зин 1шид6б т.б.
Сондай-а3 биз, сиз бетле7 алмасы3лары ийелик сепле7инде гейде и4 аффикси менен, ал гейбир орынларда ни4 аффикси менен 3олланылады` Бизи4 бабамыз Т5р1 су7фы~ бизни4 3олымызда тур2ан орысны алар2а ийб1рд6к т.б.
Барыс сепле7. Бул сепле7 г1птеги ис 81рекетти4 3айсы т1репке кимге, не ушын ба2дарлан2анлы2ын к5рсетип на, -н1, -2а, -г1, -к1, -йа, -й1, -а, -1 аффикслери ар3алы бериледи. Буларды4 ишинде актив 3олланылату2ынлары 2а, -г1, -на, -н1, -3а, -к1 аффикслери. Бира3 усы к5рсетилген тийкар2ы аффикслерди4 с5злерге жал2аны7ыны4 5зинде де белгили бир избе-излик 81м норманы са3ла7шылы3 жо3. *1зирги 3ара3алпа3 тилинде ана7 я мына7 с5зге 2а, -ге аффикслерини4 жал2аны7ы с5зди4 со42ы бу7ыныны4 жу7ап ямаса жи4ишке болып кели7ине байланыслы болса, 86жжетлерде белгили бир с5зге 2а, -ге аффиксин жал2а7да к5рсетилген т1ртип са3ланбайды.
Булардан да бас3а, 81зирги тилимизди4 нормасы бойынша тартым жал2а7лы с5зге барыс сепле7де жо3арыда2ы 2а, -ге, -3а, -ке жал2а7ларыны4 орнына на, -не жал2аны7 керек болса, 86жжетлерде бул 3а2ыйданы4 1мелге асырылы7ы тура3лы емес. К5пшилик жа2дайларда тартым жал2а7лы с5злерге де барыс сепле7де 2а, -г1, -3а, -к1 жал2а7лары жал2ана береди. Мысалы` б1рч1 рус й6ртыны4 тахтыг1~ Халайы3ны4 иттифа3ы2а сабаб бу ким~ биз2а аты4ызны бергайсыз т.б.
Бир 3атар бетле7 81м силте7 алмасы3лары барыс сепле7де бас3а с5злерге 3ара2анда 5згешерек форма2а ийе болады. Олар барыс сепле7де сен-са4а, мен-ма4а, ол-о4а//а4а 81м бу//бул-бу4а//му4а т6ринде гезлеседи. Мысалы` ма4а №азыбек гир17 3ойды~ са4а М1рзий1бийк1ни4 даъ7асы бар эрк1н~ а4а б1рч1 с1б1бли айыплы бенд1 боламан~ о4а 3абул этт6рм1кк1 бизд1 к6ч-3у7ат йо3 т.б.
*6жжетлерде барыс сепле7ди4 аффикслеринен йа аффиксини4 3олланылы7 факти ушырасады. Мысалы` Ж6мл1й1 р17шан  ж6мл1г1 (81ммеге) ай3ын т.б.
Усылар менен бирге 86жжетлерде т6ркий тиллериндеги соны4 ишинде 3ара3алпа3 тилиндеги барыс сепле7ди4 е4 1ййемги аффикслери бол2ан г1ри аффикси менен 3олланыл2ан с5злер де бар. Мысалы` К6н илг1ри т6з6л1си б1рч1 1мирл1рин1~ На7рузды4 ил1ри ийгирма к6н т.б.
Сондай-а3 барыс сепле7 м1ниси тирке7ши «сары» с5зини4 ж1рдеми менен берилету2ын фактлер де бар` Бизл1р п1нжш1нб1 к6ни Жаман3аладан чы3ыб А3м1сжид сары й6зл1нд6к т.б.