Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

С5з 5згери7. Грамматикалы3 жыныс 8а33ында. Бас3а т6ркий тиллериндеги сыя3лы 3ара3алпа3 тилинде де грамматикалы3 жыныс категориясыны4 жо3 екенлиги м1лим. *6жжетлерде ушырасып отырату2ын адамлар2а 81м 8ай7анлар2а тийисли биологиялы3 жыныс айырмасын билдири7 бир неше усыл менен ж6ргизиледи.
q) Жыныс айырмасын билдири7 лексикалы3 усыл менен болады. Бундай жа2дайда белгили бир с5зди4 5зи адамларды4 ямаса 8ай7анларды4 ана7 ямаса мына7 жыныс3а тийисли екенлигин билдирету2ын м1ниге ийе болады. Булар2а тийкарынан адамлар арасында2ы ту7ыс3анлы3 3атнасларды билдирету2ын с5злер сондай-а3 6й хожалы2ында2ы 81м жабайы 8ай7анларды4 атамаларын билдирету2ын с5злер жатады` ата, ана, у2ыл, бала, 3ыз, ини, а2а, же4ге, хатун т.б. 8ай7анлардан` ат, тий71, 3ой, тана, сы2ыр т.б. Мысаллар` Сиз ж1маъа бирл1н бир атадан 71 бир анадын ту72ан~ сиз халы3 а2а ини эрдик~ Бийбибийк1 Р1м1тулла8 3ызы ил1н аны ал2ан мола №урбанийаз у2ылларыны4 т.б.
w) Жыныс айырмасын билдирету2ын с5злер морфологиялы3 усыл менен жасалады. Бул жа2дайда жыныслы3 айырманы билдири7 ушын т6ркий тиллеринде сийрек 3олланылату2ын 5нимсиз гейпара аффикслер 3олланылады. *6жжетлерде 8аял ямаса 3ыз у2ымын а4латы7 ушын ерте заманларда 6стем класс 71киллерини4 социаллы3 атамасы (титул) бол2ан «бек» с5зине -1 (е) аффиксини4 жал2аны7ы менен 8аял жынысын билдирету2ын грамматикалы3 жыныс 31сийетине ийе бол2ан аз санда2ы с5злер ушырасады. Соны да айта кети7 керек, 3ол жазбаларда бул «бийк1» (бекти4 8аялы) с5зини4 5зи тутасы менен 8аял-3ызларды4 атларыны4 кейинине жал2анып келип «бийк1» с5зини4 3олланыл2анын к5ремиз. Усы сыя3лы ер адамларды4 атларына тиркесип 3олланылату2ын – «бек», - «бай» с5злери 81м 8аял-3ызларды4 атларына жал2анату2ын «-бийби, -хан, -г6л» с5злери де адамларды4 жыныслы3 айырмасын к5рсетету2ын аффикслер ролинде 3олланыл2анын 1де7ир жийи гезлестиремиз. Мысаллар` Мен м1зкур китабны 7а3ыф 3ылдым Ырысбийк1 байчора 3ызы~ са4а М1рзийабийк1ни4 даъасы бар эрк1н~ Г6л6мхан 3ыры3 а2ары бу2дай~ Д6йшенбай 3ыры3 а2ары бу2дай~ Ботабек 3ыры3 а2ары арфа т.б.
e) Синтаксислик усыл менен де жыныслы3 айырмаеы билдирету2ын с5злер жасалады. Бул жа2дайда адамны4 ямаса 8ай7анны4 ана7 я мына7 жыныс3а тийисли екенин тиккелей к5рсетету2ын арна7лы с5здер 3олланылады. Мысалы` бир ту2ма 3ыз 3ардашыны4 у2лы~ ата-ана бир начар ду72аны нысфы алур т.б.