Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

i-лекция. Жазба естеликлер тилинде грамматикалы3 категориялар


Сан категориясы. *1зирги 3ара3алпа3 тилиндеги сыя3лы 3олжазбаларда да бирлик санды билдирету2ын 5з алдына айырым арна7лы морфологиялы3 к5рсеткиш жо3. Бирлик санда2ы тур2ан с5злер 5злерини4 формасы жа2ынан с5зди4 негизги т6бирине с1йкес келеди. Олар 1деттегише жеке санда2ы у2ымды билдиреди.
К5плик санда2ы с5злер 5злерини4 арна7лы грамматикалы3 к5рсеткишлерине ийе. *6жжетлерде к5плик у2ымды билдири7 бир неше усыллар менен я2ный лексикалы3 морфологиялы3 81м синтаксислик усыллар ар3алы бериледи.
Лексикалы3 усыл ар3асы к5плик у2ымды а4латату2ын с5злер 5злерини4 формасы жа2ынан бирлик санда тур2ан с5злер менен формалас болып, к5плик у2ым оларды4 негизги м1нисинде болады. Бундай с5злер жеке айырым биримлеп сана72а болату2ын 81м болмайту2ын бир тутас улы7ма затларды 5з ишине алату2ын с5злер. Булар2а 81рт6рли халы3ларды4 атлары атлары, 8ай7анларды4, 5симликлерди4 81м 81р 3ыйлы 81рекетлерди4, жа2дайларды4 81м 3убылысты4 атлары жатады. Мысаллар` Т5рт сан 3ара3алпа3 эл болду3~ алар бирл1 бизни4 арамызда 3аза3 бардур~ Чылму81мм1дни4 хабуны он сери шалы~ 3алада2ы №ошманны4 у2лы "айыбназар ба32ал2а беш 3ада3 шай берд6к~ №ош1т й6з ба7 фиш1н алды~ йэн1д1 !лжан2а а2ыр таш3а 6ч йарым батман арфа берилди, элли йарым файмана бу2дай тий6шди т.б.
К5пик сан у2ымы морфологиялы3 усыл менен жасал2анда бир 3атар аффикслерди4 с5злерге жал2аны7ы ар3алы жасалады. К5пликти жасайту2ын 5нимли, актив 3олланылату2ын аффикслерден –лар, -л1р 86жжетлерде де тийкар2ы орынды ийелейди. Бул аффикслер барлы3 ата7ыш с5злерге сондай-а3 айырым жа2дайларда гейпара фейиллерге де жал2ан2анын к5ремиз.
К5плик жал2а7ыны4 3олланылы7ында гейпара 5згешеликлер ушырасады. *1зирги 3ара3алпа3 тилини4 нормасына 3айшы келе отырып, сана3 саннан кейин келету2ын ата7ышты4 5зине к5плик жал2а7ын 3абыл ети7 факти гезлеседи. Мысалы` т5рт байталларымызны у2ырлады дег1н даъуасы ту2рысында~ 6ч 3абларыны, т5рт ар3анларыны бир чоты ил1н т.б.
*6жжетлердеги –лар, -л1р аффикслеринен бас3а к5пликти билдирету2ын морфологиялы3 к5рсеткишлери -3, -к 81м –ыз, -из, -з аффикслери екилик-к5плик санны4 к5рсеткиши болып, олар биринши 81м екинши бет бирлик санда2ы мен, сен бетле7 алмасы3ларыны4 к5плик т6ри бол2ан биз, сиз бетле7 алмасы3ларыны4 3урамында ушырасады. Булардан бас3а к5пликти4 бул к5рсеткишлери биринши 81м екинши бет к5плик санда2ы баянла7ышлы3 аффикслерди4 3урамында, сондай-а3 биринши 81м екинши бет к5плик санда2ы тартым аффикслерини4 3урамында гезлеседи. Мысаллар` К5з йашымыз ил1н 5т6н6б тил1ймиз~ Сизл1р онда с181т-саламат болса4ызлар~ ол кишил1рин б1рч1син йиб1рс14из т.б.
*6жжетлерде 81зирги 3ара3алпа3 тилиндегидей к5плик санны4 морфологиялы3 к5рсеткишлерини4 бири ретинде –3, -к аффикси ушырасады. Бул аффикс бир 3атар фейил формаларыны4 биринши бет к5плик саныны4 к5рсеткиши хызметин ат3арып, оны4 ж1рдеми менен аны3лы3 мейилди4 аны3 5ткен м181лини4, ш1рт мейилди4 81зирги-келер м181лини4, буйры3-тилек мейилди4 81зирги келер м181лини4 биринши бет к5плик саны жасалады. Мысаллар` 3олымызда тур2ан орысны алар2а йиб1рд6к~ сизни ме8ман д1с1к т.б.
К5рсетилгенлерден бас3а к5пликти4 к5рсеткиши ретинде 86жжетлерде –(а) ш, -(1) ш, -(и) ш, -(6) ш аффикси 3олланылады. Бул аффикс тийкарында 5з-ара биргелесип исленген 81рекетти билдирету2ын 5злик мейилди4 аффикси болып, фейил формаларыны4 6шинши бетиндеги к5плик у2ымды билдиреди. Мысаллар` Сизл1р ил1н к5р6шк1нд1, изл1ш6б эк17л1ри ил1н 8азыр 8есаблашду3~ 5зиг1 таъаллу3 элатларды4 сорашыб барлаб т.б.
*6жжетлерде к5плик у2ымды билдирету2ын бас3а тилден келип кирген с5злер к5плеп ушырасады. Бул с5злер 5злестирилген негизги тилдеги к5плик формасын са3лап жазылады. Бундай с5злерди4 бир 3атары араб 81м парсы тиллериндеги к5пликти а4лат3аны менен олар т6ркий тиллерине соны4 ишинде 3ара3алпа3 тилине а7ысып кели7 менен бир 3атар м1нилик жа3тан 5згериске ушыра2ан. Бундай с5злерди4 к5пшилиги 86жжетлерде бирлик санда2ы с5з орнында 3олланылып, оларды4 изине 3ара3алпа3 тилиндеги к5пликти4 к5рсеткиши –лар, -лер аффикслери жал2анып 3олланылады. №олжазбаларда араб тилиндеги к5плик формасы менен 3олланыл2ан мынадай с5злерди к5ри7ге болады` 1млак (бирлик формасы м6лк-зат, меншик)~ ахбар (хабарды4 к5плик формасы)~ а87ал (8алны4 к5плик т6ри)~ 8у3у3 (бирлик т6ри 8а3)~ халайы3 (бирлик т6ри халы3)~ улама (бирлик т6ри алым)~ умара (бирлик т6ри 1мир – баслы3)~ фу3ара (бирлик т6ри фа3ир – жарлы, кемба2ал)~ 1ййам (бирлик т6ри 1йум – к6н)~ а73ат (бирлик т6ри 7а3ыт)~ 1траф (бирлик т6ри т1р1ф)~ 1муал (бирлик т6ри мал)~ 1шйа (бирлик т6ри ш1й – зат, 71ж, буйым)~ а3раба (бирлик т6ри 3ариб - ту72ан, ту7ыс3ан, жа3ын, а2айин)~ 17лад (бирлик т6ри 71л1д – бала, ул) т.б.
Булардан бас3а парсы тилиндеги к5плик сан формасына ийе бол2ан гейпара с5злер ушырасады. Булар парсы тилиндеги к5пликти4 к5рсеткиши бол2ан –ан аффиксини4 жал2аны7ы менен жасал2ан с5злер. Жо3арыда айтыл2андай бул с5злер 5зерини4 парсы тилиндеги к5плик формада тур2анына 3арамастан 86жжетлерде бирлик сан м1нисинде 3олланылып, к5плик м1ни бери7 ушын 3ара3алпа3 тилиндеги к5пликти4 к5рсеткиши –лар, -л1р аффиксин жал2ап 3олланылады. Бундай с5злер 86жжетлерде к5п емес. Айта кетету2ын н1рсе, парсы тилиндеги к5пликти4 к5рсеткиши –ан 5злерини4 шы2ысы жа2ынан парсы с5злерине сондай-а3 т6ркий с5злерине де жал2анады` б1рч1 меним балаларум, у2ланларым ил1~ сизл1р анда 18ли-йаранлары4ыз ил1н саламат болса4ызлар~ т18сил 1ййамы йаранлар саба3ларын о3усын т.б.
К5рсетилгенлерден тыс3ары 86жжетлерде к5плик санны4 к5рсеткиши сыпатында –ат аффикси менен 3олланылату2ын бирди ярым с5злер гезлеседи. Бул аффикс т6ркий тиллерине, соны4 ишинде 3ара3алпа3 тилине монгол тилинен кирген к5пликти4 к5рсеткиши болса керек. Бундай с5злер де 3ол жазбаларда сийрек ушырасады. Мысалы` ошбуда2ы, м1зкур адамлар мени4 элатымда йо3дур~ ол 3аф3аз таифасы №а7а3 болушыны4 элатындындур т.б.