Lekciya №1-2

Flogiston dáwiri. Flogiston teoriyası dáwirinde XVIII ásirlerde gazlar analizi tarawında kóplegen jumıslar alıp barıldı. Gaz analizi boyınsha kόplegen ashılıwlar G. Kavendish (ol suwdiń quramalı birikpe ekenligin kórsetken), J.Pristli, K. Sheele, J. Bleklardıń (kislorod, vodoroddıń ashılıwı) atı menen baylanıslı. Mısalı, shved alımı K. Sheele oksalat kislotanı aldı hám bunı birinshi ret kalsiygdı anıqlawda sıpat reagenti retinde paydalanıwdı usınıs etdi. XVIII ásirdiń jetekshi analitiklerinen biri A. Marggraf ximiyalıq analizda birinshi márte mikroskoptı qollana basladı, jańa birikpelerdi ashtı. XVIII ásirdiń belgili analitiklerinen biri shved alımı T. Bergman (1735-1784) bolıp tabıladı. Ol birinshi ret sıpat hám muǵdar analizin bir-birinen ajratdi.
Sonday-aq, Bergman temir elementiniń qásiyetlerine uglerod hám fosfordıń tasirin úyrendi. Temirdiń túrli birikpeleri quramındaǵı ugleroddıń muǵdarın tas kómirdi paydalanıp anıqlaw - zamanagóy metallurgiyaǵa jol ashıp berdi. Házirgi waqıtta shoyın hám polattıń qanday alınıwı hám quramın hámme biledi. Ximiyalıq analiz Bergman dáwirinen eki mıń jıl aldın da málim bolǵan, lekin shved alımı pánge όz aldına bólek jónelis, yaǵnıy sıpat analizin jarattı.
M. Lomonosov 1756 jılda tájiriybe usılı menen tábiyat nızamlarınan biri - zat massasınıń saqlanıw nızamın ashtı. Bul muǵdar analiziniń bir bόlimi bolıp, barlıq pánler ushın zárúrli aáhmiyetke iye boldı. M. V. Lomonosov ximiyalıq analiz hám izertlew yullarini islep shıqtı.
A. L. Lavuaz'e (1743— 1794) hawa, suw hám basqa elementlar quramın anıqlaw hám janıwdıń kislorod teoriyasın ashtı.
Analitikalıq maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp D. Dal'ton (1766—1844) elementlerdıń atom teoriyasın rawajlantirdi hám quramnıń turaqlılıq, eselik qatnas nızamın ashtı. J. G. Gey-Lyussak (1778— 1850) hám A. Avogadro (1776— 1856 ) gaz nızamların tártipke saldı. Analitikalıq ximiya jańa usıllar menen bayıdı, rawajlandi hám qaytaldan jańalandi.
Ilimiy ximiya dáwiri. XVIII ásirdiń aqırı XIX ásirdiń baslarında A. L. Lavuaz'yeniń jańa ashılıwları (janıwdıń kislorod qatnasıwında barıwı, zat massasınıń saqlanıw nızamı, element hám birikpe ortasındaǵı parq) flogiston teoriyasınıń juwmaqlanıwına sebep boldı.
Bul dáwirde stexiometriya nızamları ashıldı. Bul analitik ximiyanıń fundamental tiykarı bolıp xızmet etdi.
I. Rixter óziniń dissertatsiyasında matematikadan ximiyada paydalanıwdı kórsetti.
Belgili shved alımı Ya. Berselius (1779 -1848) oksidler analizleri tiykarında sol dáwirde málim bolǵan barlıq elementlerdiń atom massaların anıqladi, element belgileri hám ximiyalıq formulalardı kirgizdi, analitikalıq esaplawlardı stexiometriya nızamları tiykarında ótkerdi. Berselius analiz metrologiyasında da kóplegen jumıslar alıp bardı. Ol anıqlaw aljasıqların bahaladı, tárezide tartıwdıń anıq usılların islep shıqtı, platina metalların anıqlaw usılı da olarǵa tiyisli. Silikatlar analizinde Berselius ftorid kislotanı qollandı, metallarni ajıratıwda xloridlerdi aydawdı qollandı.
Birinshi ximiyalıq analizge tiyisli qóllanballar alximiya dáwirinde de bolǵan. XVIII asirde bolsa olardıń sanı jáne de artqan. 1790 jılda Iyenda I. Gettlinniń «Tolıq ximiyalıq tekseriw palatası», 1799 jılda Fransiyada L. N. Boklenniń «Sınawshı ushın qóllanba», V. A. Lampadius 1801 jılda «Mineral zatlardıń ximiyalıq analizinen qóllanba» kitabın jazdı jáne bul kitapda analitikalıq ximiya túsinigi qollanǵan. Bul túsinik K. Pfafning «Ximikler, mámleket táwipleri, dárigerler, awıl xojalıǵi hám kán izlewshi qánigeler ushın analitikalıq ximiyadan qóllanba» kitabınd da qollanılǵan.
Analitikalıq ximiyada aqırǵı payıtlarǵa shekem sistematikalıq sıpat analizine tiykarǵı itibar qaratılǵan. R. Boyl birinshi bolıp vodorod sul'fidti qorǵasın hám qalayıǵa ximiyalıq reagent retinde isletken. Bergman bolsa vodorod sul'fidden kóplegen metallardı shόktiriwde tiykarǵı reagent retinde paydalanǵan. Bul jóneliste J.L. Gey-Lyussak hám basqada XIX ásirde jasaǵan kόplegen xinik ilimpazlar jumıs alıp barǵan. Basqa sıpat reaksiyaları orta ásirlerge shekem tóplanǵan bolıp, olardan jańaları retinde yodtıń kraxmal menen reaksiyası (F. Shtromayer, 1815), fosfordıń molibdat menen (L. S. Svanberg, 1848) reaksiyaların keltiriw múmkin. Vodorod alıw ushın Kipp apparatınan (1864) paydalana basladı. Zamanagóy vodorod sul'fidli sıpat analizi sxeması G. Roze, K. R. Frezenius hám basqalardıń maqalalarında basıp shıǵarıldı.
Muǵdar analizi usılları qatarına XIX ásir ortalarında titrimetrik, gravimetrik analiz usılları, element-organikalıq analiz usılı, gaz analizi usılları qosıldı.
Titrimetrik analizge XVIII ásir ortalarında tiykar salınǵan bolıp, bul usıl sanaat talabı tiykarında dúnyaǵa keldi.
Óndiristiń birinshi hám tiykarǵı ximiyalıq ónimleri sulfat hám xlorid kislota, soda hám xlorli suw bolǵan. Olar tiykarınan gezlemelerdi aǵartıwda qollanılǵan. Ximiyalıq birikpelerdi islep shıǵarıw hám isletiw turaqlı qadaǵalawdı talap etedi. 1726 jıl K. J. Joffrua analitikalıq maqsetlerde kislotalardı neytrallap anıqlawdı qollandı. Ol sirke kislotanı kal'siy karbonat menen neytrallaǵan, indikator retinde bunday «titrlew» de aqırǵı tochka gaz ajıralıwınıń toqtap qalıwı bolǵan.
1750 jılǵa kelip, titrant retinde málim konsentraciyalı eritpeler isletildi, indikator retinde bolsa fialka ekstraktınan paydalanildi. Fransiyada gezlemelerdi aǵartıwda titrimetriyani qollanıw tiykarǵı orın iyelegen (F. Dekruazil hám basqalar ); 1795 jıl gipoxlorid ionın anıqlaw usılı usınıs etildi. Bul jerde titrlew ushın pipetka, byuretka, ólshew kolbalarınan paydalanılǵan. Keyin J. L. Gey-Lyussak oksidleniw-qaytarılıwǵa tiykarlanǵan titrlewdw indikator retinde indigoni usınıs etdi hám ol «titrlew» túsinigin kirgizdi.
Gravimetrik tartım analiz haqqında K. R. Frezenius(1846, orıssha awdarma 1848)dıń kitabında tolıq jazılǵan, usıl tekserilip atırǵan elementtıń shókpesin ólshewge tiykarlanadı. Bunda shókpe quritiladi, kúydiriledi hám tartıladı. Keyin (1983) kúlsizlendirilgen fil'trler, F. Guchning (1978) fil'trleytuǵın tigelleri hám organikalıq sho'ktiriwshiler usınıs etildi. XX asirde «gomogen eritpedan» shόktiriw hám termogravimetriya usılları payda boldı.