Labora-toriya jumislari

6 - laboratoriyalıq jumıs. Arteriya hám vena qan basımların ólshew.
Sabaqtıń maqseti: haywanlarda arteriya hám vena qan basımların òlshew usılların ózlestiriw.
Sabaq úskeneleri: Ásbaplar : sfegmomonometr, ( sınaplı hám prujinalı tonometr), elektron tonometr, flebotonometr, hár túrli haywanlarda qan basımları kórsetkishleri kestesi. súlgi, haywanlar : at, iri shaqlı haywan, qoy,
Sabaqtıń barısı : Arteriya qan basımın ólshew
Arteriya qan basımınıń úlkenligi júrektiń qısqarıw kúshine, qan tamırları diametrine hám tonusına, qannıń jabısqaqlıǵına hám nerv sistemasınıń jaǵdayına baylanıslı.
Arteriyalardaǵı qan basımı júrek jumısına qaray ózgerip turadı. Júrek juwan qarınlarınıń sistolası dáwirinde eń joqarı basım payda boladı hám bul basımǵa maksimal yamasa sistolık basım dep ataladı. Júrek juwan qarınları diastolasında eń tómen basım payda boladı hám buǵan minimal yamasa diastolık basım dep ataladı. Maksimal basım kòrsetkishi menen minimal basım kòrsetkishi ayırmashılıǵına puls basımı dep ataladı. Puls basımı júrek sistolası dáwirinde qan tamırlarına shıǵarılǵan qan muǵdarına teń boladı.Puls basımı júrekke jaqın tamırlarda kóbirek bolıp, júrekten uzaqlasqan sayın azayıp, sistolık hám diastolık basımlar ortasındaǵı parq kishireyip baradı. Arteriola hám kapillyarlarda qan basımınıń puls tolqınları gúzetiledi, basım turaqlı bolıp sistola hám diastola waqtında ózgermeydi.
Qan basımı eki usılda : qanlı hám qansız usıllarda òlshenedi. Qan basımın qanlı usıl menen anıqlaw mashaqatlı. Onıń ushın haywanǵa narkoz berip, onı háreketsizlentiriw, qıymıldamaytuǵın etip baylap qoyıw kerek. Keyininen haywandı operaciya etip, qan tamırın tawıp, qan basımı anıqlanadı. Sol sebepli bul usıl ámeliyatda qollanılmaydı.
Óndiriste tiykarınan qansız usılda qan basımı òlshenedi. Onıń ushın sfigmomanometr isletiledi hám arteriyadaǵı qan basımı sınap baǵanasiniń millimetr kòrsetkishinde òlshenedi.
Arteriya qan basımın ólshew usılı. Onıń ushın sfigmomanometrdiń manjetkasi úlken haywanlardıń quyrıq túbirine, mayda haywanlardıń sanına qorshap baylanadı. Manjetka rezina naysha arqalı apparatqa jalģanadı, almurtsıyaqlı rezina janındaǵı klapan bekitiledi hám sistemaǵa almurtsıyaqlı rezina járdeminde dem berip, manjetka ishine hawa aydaladı hám sol hawa basımı arteriyanı qısıb, qan aǵımın toqtatatuǵın dárejege jetkiziledi. Keyin klapan áste ashılıp, bir tempte áste hawa shıǵarıladı hám apparatdaǵı milģa qarap turıladı. Manjetkadaǵı hawa basımı tekserilip atırǵan arteriyadaǵı qannıń sistolık basımına teńlesgende, arteriyanıń qısılǵan jerinen úlken tezlik menen qan ótedi hám sol waqıtta manometr mili háreket ete baslaydı. Manometr miliniń háreketi baslanǵan orındaǵı shama maksimal basım esaplanadı. Manjetkadaǵı hawa apparat mili háreketi toqtaǵanǵa shekem shıǵarıladı. Mil háreketi toqtaģan orındaǵı shama minimal basım esaplanadı. Basım ólshew arteriya tamırın auskultaciya qılıw usılı menen de arteriya qan basımın anıqlaw múmkin. Bunda manjetkaǵa hawa jiberilgennen keyin tekseriletuǵın tamırǵa fonendoskop qoyılıp esitiledi. Manjetkadaǵı hawa basımı tekserilip atırǵan arteriyadaǵı qannıń sistolık basımına teńleskende, arteriyanıń qısılǵan jerinen úlken tezlik penen kiyatırǵan qannıń tamır diywalına urılıwı aqıbetinde arnawlı dawıs payda bolıp, bul dawıs fonendoskoptan esitiledi. Basım arteriyadaǵı qannıń diastolık basımına teńleskende, fonendoskopta dawıs joǵaladı. Manometrdiń qaysı kòrsetkishinde dawıs payda bolıp, qaysı kòrsetkishinde dawıs joǵalganǵa qaray qan basımı anıqlanadı.
Saw haywanlardıń ortasha arteriyasında qan basımı sınap baǵanası esabınan tómendegishe boladı.

Haywan túri	Qan basımı (mm)
	Маksimal	Мinimal	Puls
Qaramal	110-140	30-50	80-90
At	100-120	35-50	65-70
Qoy-eshki	100-120	50-65	50-55
Shoshqa	135-155	45-60	90-95
Тúye	130-155	50-75	80
Iyt	120-140	30-40	90-100
Eshek	110-120	30-45	55-60

Bul kórsetkishlerge kóbinese faktorlar tásir etedi: jas haywanlarda ǵarrı haywanlarǵa salıstırǵanda, kem sút beretuǵın haywanlarda kóp sút beretuǵın haywanlarǵa salıstırǵanda, keshte kúndizge salıstırǵanda qan basımı tómen boladı. Sırtqı ortalıq temperaturası kóterilgende, islegende, qozǵalǵanda, azıq qabıl etkende qan basımı kóteriledi. Haywanlarda eń tómen qan basımı azanda gúzetiledi hám bunı tiykarǵı qan basımı dep ataladı.

Keselliklerde qan basımı kóteriliwi yamasa tómenlewi múmkin.
Qan basımınıń kóteriliwi- gipertoniya yamasa gipertenziya ádetde waqtınshalı gúzetilip, ol tómendegilerden ibarat :
Zat almasıwı buzılǵanda - bunda tiykarınan xolesterin almasıwı júdá úlken áhmiyetke iye. Ádetde azıqlardan hám bawırdan qanǵa ótken xolesterinniń tıǵızlıǵı eń tómen lipoproteidler kletkalarǵa júrgizedi hám tıǵızlıǵı tómen lipoproteidlerge aylanadı. Bul lipoproteidler kletkalarǵa kerekli muǵdarda xolesterindi alıp barıp turadı. Organizmde xolesterin kóbeyip ketse, artıqsha xolesterin qan tamırı diywalınıń ishinde bolatuǵın qaltasıyaqlı taspalar (blyashkalar) ishine toplana baslaydı, sol jer isedi, qan tamırı tarayadı, qannıń aǵıwı qıyınlasadı hám qan basımı kóteriledi.
Stress tásirinde - bunda búyrek ústi bezinde kóp muǵdarda adrenalin hám noradrenalin gormonları islep shıǵarıladı. Bul gormonlar qan tamırlarınıń qısılıwına hám qan basımınıń kóteriliwiine alıp keledi.
Búyrek keselliklerinde - bunda búyrektiń qan menen támiyinleniwi páseyedi hám búyrek kóp muǵdarda renindi islep shıǵara baslaydı. Renin arnawlı beloklar menen birigip, angiotenzin gormonına aylanadı. Bul gormon qan tamırların qısıp, qan basımınıń kóteriliwiine sebep boladı. bunnan basqa, búyrek keselliklerinde búyrek ústi bezi kóp muǵdarda aldosteron gormonın islep shıǵa baslaydı. Bul gormon natriydiń organizmde uslanıp qalıwına sebep boladı. nátiyjede arteriola diywalları isedi, tarayadı hám qan basımı kóteriledi.
Qan basımı kúshli awrıw waqtında (shanshıw, revmatizm keselligi, buwın keselliklerinde), arterioskleroz, shep juwan qarın keńeyip, úlkeygendede gúzetiledi. Aorta yarım ay tárizli qaqpaqı jetispegende hám anemiyada tek ǵana maksimal basım kóterilip, minimal basım normada boladı.
Qan basımınıń tómenlewi - gipotoniya - júrek - qan tamır sisteması jumısı passivleskende, miokardıodistrofiyada, qan tamırlar tonusı tòmenlegende, sozılmalı záhárleniwlerde, kollapsda, haywan arıq bolsa yamasa kóp qan joǵaltqanda gúzetiledi. Minimal qan basımınıń tómenlewi yarım ay tárizli qaqpaqlar jetispewshiliginde rawajlanadı.