L ya. Olimov psixologiya tarixi

Bu shaxsning uyushgan va nisbatan barqaror ko‘nikmalar tizimidan iborat ekanligini anglatadi. Oxirgi barqaror xulq-atvor asosini ularning yangi hayotiy vaziyatlarga moslashuvi, o‘zgarishi yangi ko‘nikmalarni shakllanishiga olib keluvchilar tashkil etadi.

Bixevioristlar odamni u yoki bu harakatlar, reaksiyalar, xulq-atvorni programmalashgan, aniqlovchi, o‘rganuvchi mavjudoddir. O‘zgarishlar va mustahkamlash o‘zgarganda uni talab etiladigan xulq-atvorga programmalash mumkin.
Bixeviorizm mazmuniga psixolog Tolmen S-R reaksiyaga shubha bilan qarash orqali, unga o‘zgarish kiritishga erishdi. U ushbu sxemaga o‘zgarish kiritdi va uni S-I-R tarzda ifodalashga olib keldi. Bu yerda I-individning irsiyatiga, fiziologik holatlari, oldingi tajribasiga bog‘liq bo‘lgan psixik jarayonlar.
B.Skinnerning operant bixeviorizmi. Berris Frederik Skinner 1904 yil Pensilvaniya shtatida tug‘ilgan. Uning oilaviy muhiti samimiy va erkin, intizom qattiq bo‘lgan, hamda munosib xizmat ko‘rsatganda rag‘batlantirilgan.Skinner butun yoshligi davrida roliklik samakatlarni, korusellarni, aravalarni konstruksiya qilish bilanko‘p shug‘llangan.Bu yoshlikdagi ixtirolar kelajakda uni harakatlarini kuzatish modifikatsiyasiga qiziqishidan darak berardi. Uni shuningdek, maktabda o‘qishga qiziqishi katta bo‘lgan, hamda unga bilim bergan o‘qtuvchilarini iliqlik bilan xotiralaydi.
Skinnerning nazariyasiga yondashuvlari: Bixeviorizm uchun “xulq” asosiy tushunchaga aylanib, uning psixikasi bilan aloqasi cheklab o‘tilgan. Ko‘pgina persanolog nazariyotchilar ikki xil yo‘nalishda ishlaydilar:
1) Albatta, insonlarning barqaror bir-birlatidan farqini o‘rganish;
2) Shaxslarning xulq-atvorini turli va murakkabligini gipotitik tushuntirish.
Bu yo‘nalishlar ko‘pgina konsepsiyalarning asosini tashkil qilgan. Skinner fikrich mavhum (abstrakt) nazariya majburiy emas.
Individni xulq-atvorini unga tashqi muhitni ta’sirini o‘rgatish yo‘li bilan aniqlash mumkin.
Skinner ta’kidlashicha psixologiya, ayniqsa o‘qitish etarli darajada rivojlanmagan shu sababli ulkan masshtabli nazariya mavjud bo‘lmagan. Shuningdek u, nazariy yo‘nalishda tekshiruvlar o‘tkazish lozim emasligini, chunki ular kuzatuv faktorlariga tushuncha berib, hodisalarni turli terminlar va o‘lchamlaeda ta’kidlab, ularni turli me’yorlarda o‘lchab bo‘lmaydi.
Skinner insonning xulq-atvor nazariyasini yaratib, psixologlarga soxta ishonch paydo qilib, amalda xulq-atvor va atrof-muhit bog‘liqligini ko‘rsata olmagan.
Skinner o‘zini nazariyotchi deb hisoblagan va shaxsni o‘rganish nazariyasini yaratib bergan.
Skinner o‘z intervyusida: “Men o‘zga dunyo, aql va asab tizimini nazariyasini yaratib, xulq-atvorni tushuntirishga harakat qilaman. Bunday nazariyani muhim va foydali deb hisoblayman. Bundan tashqari bular, xavfli hamdir, chunki bezovtalanishga asos bo‘ladi. Men shaxs xulq-atvorini umumiy nazariyasini xush ko‘raman, chunki ko‘p faktorlarni birlashtirib umumiy tushuncha beradi”.
Tashabbuskor shaxs doira tashqarisida, Skinner radikal bixeviorist sifatida, insonlar tashabbuskorligini va xulq-atvorini ichki faktorlar bilan bog‘liq ekanligini inkor etib, (masalan: ongsiz impulslar). Bu konsepsiyalar hozirda ham mavjud bo‘lib kelmoqda, chunki xulq-atvorni boshqarayotgan atrof-muhit sharoiti inkor etilmoqda.
Tashabbuskor insonni biz boshqacha izohlay olmaganligimiz sababli mavjud va xizmat qiladi. Uning mavjudligi bizning nodonligimizga bog‘liq, biz xulq-atvor haqida ko‘proq bilganimiz sari, tabiiyki, u o‘z tashabbuskorligini yo‘qotib boradi.
Shaxsni bilish uchun tashabbuskor shaxsni aqli, sezgi, xarakteri, reja, maqsadi va boshqalarni bilish, xulq-atvorni ilmiy analiz qilishga yordam beradi.