L ya. Olimov psixologiya tarixi

Asosiy xulq-atvor. Skinner ikki xil xulq-atvorni o‘rganishga e’tibor qaratdi: sharstsiz reflektor – shartli reflektor va operant xulq-atvor. Javob xulq-atvor o‘zida maxsus stimullarga javob sifaida namoyon bo‘ladi. Aynan reflektor xarakterdagi xulq-atvor sifatida tizza refleksini misol sifatida keltirish mumkin. Impulsislar tadbiq etiladi va javob yuzaga keladi. Bu avtomatik tarzda yuz beradi.
Operant xulq-atvor organizm atrofdagi faol ta’sir ko‘satadi va bu faol harakat ta’sirida ular mustahkamlanishi yoki inkor etilishi mumkinligini ifodalaydi. Skinner bo‘yicha aynan mavjudodlarni moslashuvida egallanuvchi ushbu reaksiyalar ixtiyoriy xulq-atvor shakli hisobalanadi. Konkida uchish, fortepianoda kuy chalish, xat yozishni o‘rganishning barchasi insonning operant harakatlariga misoldir. Organizm uchun ularning oxiri yoqimli bo‘lishi, operant reaksiyalarni takrorlash ehtimoli ortadi.
Sotsial o‘rganishlar nazariyasi. Keyingi davrda klassik bixeviorizm rivojlanib, yangi sotsial-kognitiv yo‘nalish shakllandi. Uning vakillari Albert Bandura va Djulian Rotterdir. Ularning yondashuviga ko‘ra insonning xulq-avtoriga atrof-muhit ta’sir ko‘rsatadi. O‘z navbatida inson ham sotsial atrof muhitni shakllanishiga faol ta’sir ko‘rsatadi. O‘rganishlarning yuz berishi faqat to‘g‘ridan to‘g‘ri va tashqi qo‘llab-quvvatlashda emas, xulq-atvor kuzatishlar va namunalar asosida shakllanadi. Garchi sotsial kognitiv nazariya ahamiyatiga ko‘ra Skinnerning klassik bixeviorizmdan farq qildi. Ular keskin ilmiy va eksperimental metodologiyaga tayandi.
Dj.Rotter sotsial xulq-atvorni quyidagi tushunchalar orqali ifodaladi:

1. 
   Xulq-atvor potensiali: har bir inson butun hayoti davomida shakllanadigan ma’lum harakat, xulq-atvor to‘plamini egallaydi.
   
2. 
   Insonning xulq-atvoriga uning kutilmasi, sub’ektiv ehtimollari, ya’ni insonning fikricha ma’lum vaziyatlarda u yoki bu xulq-atvorni yuz bergandan keyin ma’lum mustahkamlash bo‘ladi degan fikriga ko‘ra ta’sir ko‘rsatadi.
   
3. 
   Insonning xulq-atvoriga inson uchun ahamiyatli bo‘lgan mustahkamlash (chet ta’sirlar), qadriyatlar ta’sir ko‘rsatadi.
   
4. 
   Insonning xulq-atvoriga uning shaxs tipi, uning lokus nazorati ta’sir ko‘rsatadi.
   

Shuningdek, DJ.Rotterning ta’kidlashicha, xulqiy potensial “texnik mavjud” bo‘lgan beshta asosiy reaksiyalar blokini o‘ziga qamrab oladi:

1. 
   Muvaffaqiyatga erishganlikka yo‘naltirilgan, natijada sotsial e’tirof etishni asoslashga xizmat qiladigan xulqiy reaksiyalar.
   
2. 
   Ijtimoiy me’yorlar, boshqa insonlarning talablariga moslashish bilan bog‘liq adaptatsiyani ta’minlovchi xulqiy reaksiyalar.
   
3. 
   Ayni damdagi vaziyatning ta’sirida foydalaniladigan himoyalovchi xulq-atvor reaksiyalari.
   
4. 
   “Zo‘riqish maydonidan chiqish”, qochish, dam olishga yo‘nalgan qochish texnikasini ifodalovchi xulq-atvor reaksiyalari.
   
5. 
   Agressiv xulq-atvor reaksiyalari − boshqalarning tanqidi, kinoyasi, pichingi, qiziqish va manfatalariga zid harakatiga nisbatan jismoniy agressiyaning namoyon bo‘lishi.
   

DJ.Rotter singari A.Bandura ham shaxs muammosiga o‘ziga xos yondashuvlarini taqdim eta oldi. A.Bandura bixeviorizmning SR sxemasiga o‘zining to‘rta oraliq reaksiyasini kiritdi:

1. 
   Taqlid uchun harakat namunasiga bolaning e’tibori. Aniqlik, farqlanuvchanlik, emotsional jozibadorlik, funksional ahamiyatga egalik namunaga qo‘ladigan talablardir.
   
2. 
   Namuna, xulq-atvor modeli ta’siri haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi xotira.
   
3. 
   Bolaning taqlid namunasini idrok qilishi uchun sensor imkoniyatlar va harakat ko‘nikmalariga ega bo‘lishi.
   
4. 
   Bolaning taqlid modelini bajarishi uchun xohish-istaklarini belgilovchi motivatsiya.
   

Bola ilk davrlaridagi uning shaxsiy muvaffaqiyatlari o‘zining boshqalar kutayotgandek tutishiga tayyorligiga bog‘liq. U ota-onasi kutayotgandek va unga qoniqish keltiradigan harakatlarni amalga oshirib boshlaydi va boshqalarnikidek harakatlanishni boshlaydi.
Bandura taqdim etgan sotsial kognitiv nazariyaga ko‘ra tashqi va sotsial muhit insonning xulq-atvoriga ta’sir ko‘rsatadi, u inson faoliyatining mahsuli sanaladi. Demak, inson o‘zining xulq-atvori tufayli atrof olamni o‘zgartiradi, o‘zining muhitiga va shaxsiy xulq-atvoriga ta’sir ko‘rsatadi. Inson o‘zining xulq-atvori oqibatlarini ko‘ra oladi, oldindan kutilishi mumkin bo‘lgan xavf-xatarning oldini olishga harakat qiladi va bo‘lg‘usi natijalarni timsolini hosil qiladi.
Yuqoridagi mulohazalardan ko‘rinadiki klassik bixeviorizm, ularning zamonaviy izdoshlari – sotsial kognitiv nazariya vakillari shaxs muammosiga nisbatan yondashulari bilan boshqa shaxs nazariyalaridan o‘zlarining g‘oyalaridagi metodologik masalalar va tadqiqot metodlari bilan farq qiladilar.