L. X. Alimova yosh fiziologiyasi va gigiyena buxoro ‒ 2022 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Bosh miya. Oldingi miya, o`rta miya, keying miya
Bosh miya odam markaziy nerv sistemasining oldingi bo’limidir. Bosh miya bo’limlarining funksiyasi tufayli organizmni o’rab turgan muhit bilan o’zaro munosabatlari idora qilinadi xulq-atvor reaksiyalari boshqariladi va barcha to’qimalar, organlar va ularning sistemalari ishi muvo- fiqlashtiriladi.
Bosh miya kalla suyagi bo’shlig’ida joylashgan bo`lib, unda miya o’zagi, limb sistemasi, miyachadan tashkil topgan evolyusion jihatdan qadimiy qism va birmuncha kech vujudga kelgan tuzilma — bosh miya yarimsharlari yoki oxirgi miya farq qiladi. Oxirgi miya uzunasiga ketgan egat bilan ikki qismga — so’galsimon tana, bitishma va gumbaz bilan birgalikda birikkan o’ng va chap yarimsharlarga bo’lingan.
Miya o`zagi oraliq miya, o’rta miya, ko’prikcha, uzunchoq miya va miyachadan tashkil topgan. Miya o’zagi ichida sirkulyar formatsiya nomini olgan tursimon tuzilma bo`ladi.
Uzunchoq miya orqa miyaning davomi hisoblanadi. U orqa miyaning shaklini saqlab qoladi, yuqori tomondan birmuncha kengayib boradi va ko’prikchaga o’tadi. Uzunchoq miya ichidagi bo’shliq rombsimon chuqurcha yoki to’rtinchi qorincha nomini ol­gan bo`lib, u orqa miya kanalining davomi hisoblanadi. Uzunchoq miyada nerv hujayralarining ikki tomonlama simmetrik joylashgan bo’limlari bo`lib, ular yadro deb ataladi. Hammasi bo`lib mavjud 12 juft nervdan uzunchoq miyada 8 jufti bo`lib, ana shulardan nerv tolalari: kalla-miya nervlari boshlanadi. Bosh miya turli organlar bilan shu nervlar orqali bog’lanadi.
V jufti — uch tarmoqli nerv aralash nerv tolalaridir. Ular sezuvchi va harakatchan tolalardan tashkil topgan. Birinchilari ko’z kosasi, burun va og’iz soxasi retseptorlaridan keladi. Ikkinchilari chaynash muskullariga va yuzning boshqa ba`zi muskullariga boradi;
VI jufti — uzoqlashtiruvchi nervlar ko’z soqqasining tashqi to’g’ri muskullarini innervatsiya qiladi;
VII jufti — yuz nervlari yuzning barcha imo-ishora (mimi­ka) muskullarini va jag’ osti so’lak bezlarini innervatsiya qiladi;
VIII jufti — eshitish nervlari ichki quloq retseptorlari­dan impulslar o’tkazadi;
IX jufti — til-halqum nervlari halqum muskullari va og’izning shiliq pardasini, til ildizi muskullarini, quloq oldi so’lak bezlarini innervatsiya qiladi;
X jufti — adashgan nervlar yurak, o’pka, bronxlar, qizilo’ngach, me`da, ichaklar, jag` osti so’lak bezlari, taloq, qon tomirlarini innervatsiya qiladi;
XI jufti — qo’shimcha nervlar trapesiyasimon va to’sh-o’mrov so’rg’ichsimon muskullarni innervatsiya qiladi;
XII jufti— til osti nervlari til muskullarini va bo’yinning oldingi muskullarini innervatsiya qiladi.
Uzunchoq miya reflektor va o’tkazuvchi funksiyalarni bajaradi. V dan XII juftgacha bo`lgan kalla suyagi — miya nervla­ri joylashishiga ko’ra, ko’prikchani ham egallab turadi. Uzunchoq miyaning reflektor faoliyati orqa miyanikidan murakkab va turli-tumandir: nafas olish, tomirlarni harakatlantirish, yurak ishini tartibga solish, ovqat yutish, so’rish, chaynash, yo’talish, qayt qilish, ko’zni pirillatish, ko’z yoshi ajratish, me`da-ichak yo’li bezlari sekresiyasi va ularning harakat funksiyasi, bo’yin va gavda muskullari — oyoq-qo’lni yozadigan muskullar tonusini o’zgartirish shular qatoriga kiradi. Uzunchoq miya shikastlansa, nafas olish, yurak urishi to’xtaydi.
Orqa miyadan chiqadigan va bosh miyadan pastga tushadigan nerv yo’llari uzunchoq miya orqali o’tadi.