L. S. Karieva makroiqtisodiyot

4.4 Investitsiyalarning beqarorligini belgilovchi omillar 
YaIMning ikkinchi komponenti bo‛lgan investitsiyalarga to‛xtalib o‛tamiz.
Investitsiyalar yoki kapital qo‛yilmalar
– bu, hali buyumlashmagan, lekin 
ishlab chiqarish vositalariga qo‛yilgan kapitaldir. O‛zining moliyaviy shakliga 
ko‛ra, ular foyda olish maqsadida xo‛jalik faoliyatiga qo‛yilgan aktivlar hisoblansa, 
iqtisodiy mohiyatiga ko‛ra investitsiyalar yangi korxonalar qurish, uzoq muddat 
xizmat ko‛rsatuvchi mashina va asbob-uskunalarni yakuniy sotib olishga hamda 
shu bilan bog‛liq bo‛lgan aylanma kapitalning o‛zgarishiga ketgan xarajatlardir. 
Shuningdek investitsilar tarkibiga uy-joy qurilishiga ketgan xarajatlar ham 
kiritiladi.

---

71 
Investitsiyalarning turli guruhlash mumkin. Makroiqtisodiy tahlilda eng ko‛p 
duch kelinadigan guruhlashda investitsiyalar investitsiyalash obyektiga ko‛ra uch 
turga bo‛linadi:
1) ishlab chiqarish investitsiyalari;
2) tovar-moddiy zaxiralariga investitsiya;
3) uy-joy qurilishiga investitsiya.
Makroiqtisodiy tahlilda investitsiyalar dinamikasini belgilovchi omil sifatida 
real foiz stavkasi qaraladi. Real foiz stavkasi ortishi bilan investitsiyalar hajmi 
kamayishini kuzatishimiz mumkin. Chunki investorlar uchun qarz bahosi ortib, 
ular ko‛rsatadigan foyda normasini pasaytirib qo‛yadi.
Avtonom investitsiyalarning
grafigi (4.4.1-rasm) investitsiyalar hajmi foiz 
stavkasi dinamikasiga teskari proportsional tarzda o‛zgarishini ko‛rsatadi.
4.4.1- rasm. Avtonom investitsiyalar grafigi 
Avtonom invstitsiya funktsiyasi quyidagi ko‛rinishga ega:
I = e – dR,
bu yerda: I – avtonom investitsiya xarajatlari;
e – foiz stavkasi 0 ga teng to‛lgandagi investitsiya xarajatlarining maksimal 
hajmi. U tashqi iqtisodiy omillar, resurs imkoniyatldari, yer, foydali qazilma 
boyliklari va boshqalar bilan belgilanadi;
R – real foiz stavkasi;
d – investitsiyalarning real foiz stavkasi dinamikasi o‛zgarishga ta’sirchanligini 
miqdoriy belgilovchi empirik koeffitsient.

---

72 
Grafikdan e nuqtasi shuni bildiradiki, banklar nolga teng foiz stavkasi bilan 
kredit berganlarida hamda ularning kredit resurslari cheksiz ko‛p bo‛lganda ham 
mamlakatdagi boshqa resurslari miqdorining cheklanganligi tufayli investitsiya 
xarajatlari ma’lum miqdor bilan chegaralanadi. 
Investitsiyalar dinamikasini belgilovchi eng muhim omillardan biri bo‛lib 
kutilayotgan sof foyda normasi hisoblanadi. Agar real foiz stavkasi bilan 
investitsiya xarajatlari miqdori o‛rtasida teskari bog‛liqlik bo‛lsa, kutilayotgan sof 
foyda normasi (KSFN) dinamikasi bilan investitsiya xarajatlari o‛rtasida to‛g‛ri 
bog‛liqlik bor.
Agarda kutilayotgan foyda me’yori foiz stavkasidan yuqori bo‛lsa, 
investitsiyalash foydali va aksincha, foiz stavkasi kutilayotgan foyda miqdoridan 
yuqori bo‛lsa, investitsiyalash foydali bo‛lmay qoladi.
Misol uchun, zavodga 100000 so‛mlik yangi stanok sotib olindi. Yangi 
stanokni qo‛llashdan zavod 10.000 so‛m sof foyda olgan bo‛lsin. Kutilayotgan sof 
foyda normasi quyidagicha aniqlanadi:
KSFN = 10000 / 100000 x 100 = 10%.
Investitsiya xarajatlari foyda keltirishini aniqlashda nominal foiz stavkasi 
emas, balki real foiz stavkasi hisobga olinadi. Real foiz stavka narxlar darajasining 
o‛zgarishini aks ettirib, nominal stavkadan inflyatsiya darajasi ayirmasi 
ko‛rinishida aniqlanadi. Masalan, nominal foiz stavkasi 16% ga teng bo‛lsa, 
inflyatsiya darajasi yiliga 12% ni tashkil etsa, unda real foiz stavkasi 4 foizini 
(16%-12%) tashkil etadi.