L. S. Karieva makroiqtisodiyot

 
5. PUL VA QIMMATLI QOG‛OZLAR BOZORI. PUL-KREDIT TIZIMI 
5.1 Pul tushunchasi va funksiyasi. Pul agregatlari 
Pulning
 
mohiyati
 
olimlarning
 
doimiy
 
qiziqish
 
mavzusidir
.
Turli
 
davlatlar
 o‛
rtasida 
 
mashhur
 
almashuv
 
buyumlari
 - 
pul
 
sifatida
 
ishlatilgan
 
bo‛lib
, 
ularning
 
qiymati
 
doimiy
 
hisoblangan
. 
Ular
 
bolta
, 
baliq
 
tutqichlari
, 
matolar
, 
turli
 
xil
 
terilar
, 
mo‛ynalar
, 
pichoqlar
, 
qilichlar
, 
nayzalar
, 
o‛qlar
, 
chig‛anoqlar
 
va
 
boshqalar
. 
Bu
 
xilma
-
xillik
 
ba’zi
 
iqtisodchilarning e’lon
 
qilishlariga
 
sabab
 
bo‛ldi
: 
«
Pul
- 
bu
 
tovarlar
 
va
 
xizmatlarni almashtirish evaziga qabul
 
qilinadigan barcha 
narsa
 . 
Biroq
, 
bu
 
ta’rif
 
o‛ta
 
yuzaki bo‛lganligi uchun,
 
ilmiy emas
.
Pulning
 
kelib
 
chiqishini
 
o‛rganishda
 
ikkita
 
yondashuv
 
mavjud
- 
subyektiv
 
va
 
obyektiv
.
Subyektiv yondashuv
-
 
pul
 
odamlar
 
o‛rtasida
 
kelishuv
 
natijasida
 
paydo
 
bo‛lgan
 
deb
 
hisoblashadi
.
Obyektiv yondashuvda
pul
 
tovar
-
pul
 
munosabatlari
 
rivojlanishining
 
natijasi 
ekanligi
 
isbotlandi
, 
bu
 
jarayonda
 
tovarlar
 
massasidan
 
biri
 
ajralib, unga
 
universal 
ekvivalentning
 
roli
 
belgilandi
. 
Shunday qilib,
 
hozirgi
 
“kredit pullari”
 
tizimidan
 
farqli
 
o‛laroq
 
“tovar pullari”
 
nazariyasi
 
paydo
 
bo‛ldi
.
Ushbu
 
nazariyaga
 
ko‛ra
 
pulning
 
paydo
 
bo‛lishi
 
tovar
 
ayirboshlashning
 
rivojlanishi
 
bilan
 
bog‛liq
. 
Jamiyat
 
rivojining dastlabki
 
bosqichida
 
ayirboshlash
 
tasodifiy
 
xarakterga ega
 
bo‛lib
, 
bir
 
mahsulot
 
to‛g‛ridan
-
to‛g‛ri
 
ikkinchisiga
 
almashtirildi
.
Ikki
 
tovarni
 
almashuvida
 
birining
 
qiymati
 
ikkinchisining
 
qiymatiga
 
tenglashtiriladi. Ishlab
 
chiqarish
 
va
 
ijtimoiy
 
mehnat
 
taqsimotining
 
rivojlanishi
 
bilan
 
bozor
 
ko‛plab
 
tovarlarga
 
to‛la
 
boshladi
. 
Shuning
 
uchun
, 
mahsulot
 
tannarxini
 

---

78 
kimdir
 
tomonidan
 
tasodifan
 
sotib
 
olingan
 
bitta
 
ortiqcha
 
mahsulot
 
bilan emas
, 
balki
 
boshqalar
 
bilan
 
taqqoslash
 
mumkin
 
bo‛ldi
.
Natijada
 
bitta
 
mahsulot
 
ko‛plab
 
mahsulotlardandan ajralib
 
chiqadi masalan
, 
qoramollarga
 
qolgan boshqa mahsulotlar
 
almashtirila boshlandi.
 
Ushbu
 
yagona
 
tovarda
 
barcha
 
tovarlarning
 
qiymati
 
ifoda etila
 
boshlandi
. 
Ayirboshlashning
 
uzoq
 
tarixiy
 
rivojlanishi
 
natijasida
 
o‛ziga
 
xos
 
tovar
 
paydo
 
bo‛ldi
: 
pul
 
ko‛rinishidagi tovar
.
Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy konsepsiyalari mavjud 
bo‛lib, ular orasida ratsionalistik va evolyusion konsepsiyalar muhim o‛rin tutadi. 
Ratsionalistik konsepsiya pulning kelib chiqishini kishilar o‛rtasidagi bitim, 
kelishuv natijasi sifatida izohlaydi
.
Bu holat ularning tovarlarni ayirboshlash 
chog‛ida qiymatlarning harakatlanishi uchun maxsus vositalar zarurligiga amin 
bo‛lishiga asoslanadi. Pulning o‛zaro kelishuv sifatida amal qilishi to‛g‛risidagi 
mazkur g‛oya XVIII asrning oxirlarigacha hukm surdi. Pulning kelib chiqishiga 
subyektiv psixologik yondashuv ko‛plab hozirgi zamon xorijiy iqtisodchilarning 
qarashlarida ham uchrab turadi. Ularning fikricha, pul kategoriyasi obyektiv 
iqtisodiy kategoriya bo‛lmay, kishilar kelishuviga yoki davlatning xohishiga 
bog‛liq bo‛lgan yuzaki, subyektiv kategoriyadir. 
Pul kelib chiqishining evolyusion konsepsiyasiga ko‛ra ular ijtimoiy mehnat 
taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida 
vujudga kelgan
.
Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy 
jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidan pul rolini bajaruvchi 
alohida tovarning ajralib chiqishini tushunish mumkin.
Zamonaviy 
pul 
tushunchalari 
XVII-XVIII 
asrlarda 
paydo 
bo‛lgan 
nazariyalarga asoslanadi. Bu birinchi navbatda pulning metall, nominalistik va 
miqdoriy nazariyalariga taalluqlidir. 
Biroq, eski nazariyalar yangi shaklda paydo bo‛ladi. Agar ilgari asosiy e’tibor 
pulning kelib chiqishi, mohiyati, shakllanishi muammolariga qaratilgan bo‛lsa, 
zamonaviy sharoitlarda pul nazariyasining bozor iqtisodiyoti rivojlanishiga ta’sirini 
o‛rganish sohasiga o‛tmoqda. 

---

79 
Metall va nominalistik nazariyani farqlash ushbu nazariyalar mualliflari 
pulning qaysi funksiyasini asosiy deb hisoblashi bilan bog‛liqdir. 
Pulning metall nazariyasi dastlabki kapital to‛plash davrida paydo bo‛lgan. 
Uning vakillari merkantilistlar V.Stafford, T.Man, D.Hope va boshqalar edi. Ular 
pulning funksiyalarini xazina va jahon puli sifatida mutlaqlashtirdilar va shu 
asosda pulni qimmatbaho metallar bilan tenglashtirdilar. Ular davlat tomonidan 
tangalarga zarar etkazilishining faol muxoliflari bo‛lgan. Ular pulni ijtimoiy 
munosabat sifatida emas, balki buyum deb hisoblashgan. 
Nominalistik 
pul 
nazariyasining 
yaratuvchilari 
Rim 
va 
o‛rta asr 
huquqshunoslari bo‛lganlar. Keyinchalik u J.Berkli (Angliya) va J.Styuart 
(Shotlandiya) tomonidan rivojlantirilgan. Metallchilarni tanqid qilish orqali; ular 
pulning boshqa funksiyalarini - ayirboshlash vositasi va to‛lov vositalarini 
mutloqlashtirdilar. "Nominalistlar" pulni tovar ayirboshlashga xizmat qiladigan va 
davlat hokimiyati mahsuli hisoblanadigan oddiy odatiy belgilar, hisob birliklari 
deb e’lon qilishdi. 
J.Lokk (XVII-asr oxiri), C.Monteskyo, D.Hyum, D.Rikardo (XVIII-asr oxiri) 
lar pulning miqdoriy nazariyasining asoschilari deb hisoblanadilar. Pulning 
miqdoriy nazariyasini tarafdorlari pul birligining qiymati va tovar narxlari darajasi 
muomaladagi pul miqdori bilan belgilanadi, deb hisoblashadi. Miqdoriy nazariyani 
modernizatsiyalashga I.Fisher (XX-asr boshlari), A.S.Pigu (XX-asrning o‛rtalari) 
va boshqalar katta hissa qo‛shgan. 
Yuqoridagilarni
 
hisobga
 
olgan
 
holda
 
pulni
 
quyidagicha
 
ta’riflash mumkin
.
Pul 
- bu umumiy ekvivalent vazifasini bajaruvchi maxsus universal tovar 
turidir. Ya’ni, pul – iqtisodiyot subyektlari mulkining bir turi bo‛lib, mulkning 
boshqa turlaridan ikki xususiyatiga ko‛ra farq qiladi: birinchidan, pul yuqori 
likvidliliklar, ya’ni qisqa muddatda, sezilarsiz sarf - xarajatlar bilan boshqa 
buyumga ayirboshlanish qobiliyatiga ega; ikkinchidan baholar o‛zgarmas bo‛lgan 
sharoitda pul yoki hech qanday daromad keltirmaydi, yoki uning daromadliligi 
darajasi boshqa mulk turlarinikidan ancha kam. Shunga qaramasdan kishilar nima 

---

80 
uchun mulk sifatida pulga egalik qilishga harakat qiladilar? Bu savolga javobni 
pulning funktsiyalaridan topamiz.
Klassik siyosiy iqtisod pulning beshta funksiyani aniqladi
: qiymat o‛lchovi, 
muomala vositasi, to‛lov vositasi, jamg‛arma vositasi (xazina), jahon pullari. 
Zamonaviy iqtisodiy fan pulning ikkita asosiy va fundamental: qiymat o‛lchovi 
va muomala vositasiga e’tibor qaratmoqda. 
Pulning qiymat o‛lchovi
vazifasi pulning barcha tovarlarning qiymatini 
o‛lchash qobiliyatidir. Buning uchun naqd pulga ega bo‛lishning hojati yo‛q, ya’ni 
qiymat o‛lchovi funksiyasini aqliy tasavvur qilingan ideal pul amalga oshirishi 
mumkin. 
Dastlab, ushbu funksiyani bajarish uchun pul o‛z qiymatiga ega bo‛lishi kerak 
edi. Ushbu funksiya oltinga o‛rnatildi. 
Tovarning oltin qiymati bilan ifodalangan qiymati 
narx
deb ataladi. Tovar 
qiymati qanchalik baland bo‛lsa, u shuncha oltinga tenglashadi. Bu tovarlarning 
narxi tovarlarning qiymatiga bevosita bog‛liqligini anglatadi. Tovar narxiga 
nafaqat tovar qiymati emas, balki oltin qiymati ham ta’sir qiladi: agar u ko‛tarilsa, 
unda tovarlarning narxi tushishi kerak va aksincha. Bular qiymatning mehnat 
nazariyasining boshlang‛ich holatlari bo‛lib, unda ko‛plab boshqa omillar bilan 
murakkab bo‛lmagan, to‛g‛ridan-to‛g‛ri ushbu toifalar o‛rtasidagi bog‛liqlik 
aniqlanadi. 
Tanga - bu maxsus shakli va og‛irligi bilan ajralib turadigan metall oltin, 
kumush quyma. 
Pullar T-P-T formulasi bo‛yicha tovarlarni ayirboshlashda vositachi rolini 
o‛ynaganda, muomala vositasi funksiyasini bajaradi, bu ikkita harakatga bo‛linadi: 
sotish T-P va olish P-T. Mahsulot egasi mahsulotini sotgan holda, yangi 
mahsulotni sotib olishni keyinga qoldirishi va pulni saqlab qolishi mumkin. Bunda 
boshqa birov o‛z mahsulotini sotolmaydi. Buning natijasida, ortiqcha ishlab 
chiqarish inqirozining ehtimoli paydo bo‛ladi. 

---

81 
"Tanga" so‛zining kelib chiqishi Yunona-Moneta ibodatxonasi nomi bilan 
bog‛liq bo‛lib, unda miloddan avvalgi IV asrda Qadimgi Rimda banknotalarni 
zarb qilish boshlandi. 
Oltin yumshoq metall bo‛lganligi uchun u muomala jarayonida emirib 
boradi.Emirilgan tangalar to‛liq vazifasini bajara olmay qoladi. Pul muomala 
vositasi vazifasini tezkorlik bilan bajarish lozimligi sababli, oltin pulni qog‛oz pul 
bilan almashtirish mumkin bo‛ladi. 
Qog‛oz pullar o‛z qiymatiga ega emas, shuning uchun u qiymat o‛lchovi 
sifatida ishlamaydi, lekin faqat oltinning belgisi bo‛lib hisoblanadi. 
Qog‛oz pullar birinchi bo‛lib Xitoyda XII asrda, Rossiyada - 1769 yilda 
Ekaterina II davrida paydo bo‛lgan. 
Nazariy jihatdan muomaladagi qog‛oz pul miqdori muomala uchun zarur 
bo‛lgan oltin miqdoriga to‛g‛ri kelishi kerak. 
Umumiy ko‛rinishida muomala uchun zarur bo‛lgan pul miqdori tovarlar 
narxlari yig‛indisini bir xil nomdagi pul birliklari aylanishlari soniga bo‛lish yo‛li 
bilan aniqlanadi: 
,
bu yerda Dk - muomaladagi pul miqdori, 
ƩS - barcha tovarlar narxlari yig‛indisi, 
S
k
- kreditga sotiladigan tovarlar narxlari yig‛indisi, 
B
n
- o‛zaro qoplanadigan to‛lovlar, 
O - pul birliklarining aylanishlari soni, 
K
p
–qarzga sotilgan va to‛lash muddati kelgan tovarlar narxining yig‛indisi.
Agar muomalada bo‛lgan qog‛oz pul miqdori unga talab miqdoridan ko‛p 
bo‛lsa, u holda u qadrsizlanib, xarid qobiliyati pasayadi va tovarlarning narxi 
ko‛tariladi. 
Tovarlar narxining ko‛tarilishi natijasida pulning qadrsizlanishi inflyasiya deb 
ataladi. 

---

82 
Zamonaviy jamiyatda inflyatsiyada namoyon bo‛ladigan aloqalar yanada 
murakkablashmoqda: qog‛oz pullarning oltinga bog‛liqligi amalda to‛xtatildi, pul 
muomalasining an’anaviy qonunlari buzildi va yangilari shakllanmoqda, 
inflyatsiya xalqaro xarakterga ega bo‛ldi. 
Inflyatsiyaning yuqori darajasi, avvalambor, davlat tomonidan ichki pul 
muomalasidan 
sezilarli 
darajada 
oshadigan 
miqdordagi 
qog‛oz 
pullar 
chiqarilishining doimiy o‛sishi bilan bog‛liq. 
Natijada, pul qadrsizlanadi, narxlar ko‛tariladi va barcha iqtisodiy nisbatlarning 
muvozanati buziladi. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, biz zamonaviy 
inflyasiya - bu narxlar oshishida namoyon bo‛lgan talab va taklif hamda milliy 
iqtisodiyotning boshqa nisbatlarining nomutanosibligi degan xulosaga kelishimiz 
mumkin. 
Inflyasiyani ochiq va yopiq inflyasiya turlariga ajratish mumkin. Birinchisi 
narxlarning ko‛tarilishida, ikkinchisi - tovarlarning tavchilligida namoyon bo‛ladi.