L. S. Karieva makroiqtisodiyot

Xazina vazifasini
oltindan yasalgan buyumlar, tangalar, oltindan yoki 
kumushdan yasalgan hashamatli buyumlar shaklida oltin bajaradi. 
Xazinalarning katta miqdordagi paydo bo‛lishi tovar-pul muomalasining 
buzilishi va ijtimoiy inqilob davrida yuz beradi. Aksincha, tovar-pul 

---

85 
munosabatlarining tiklanishi davrida xazina muomala vositasiga aylanadi - bu 
dastlab o‛z-o‛zidan tartibga solinadigan tovar-pul munosabatlari. 
Hozirgi vaqtda oltin muomaladagi pul massasini o‛z-o‛zidan tartibga soluvchi 
rolini o‛ynashni to‛xtatmoqda, chunki banknotalarni oltinga erkin almashtirish 
imkoniyati mavjud emas. 
Bugungi kunda oltin xazina vazifasini bajarishda davom etmoqda, ammo 
cheklangan darajada davlat va jismoniy shaxslarning sug‛urta fondi sifatida. Davlat 
va xususiy oltin zaxiralari barchaning boyligini tashkil etadi. 
Qog‛oz pul xazina bo‛lolmaydi, chunki u o‛zining o‛ziga xos qiymatiga ega 
emas, lekin u to‛plash vositasi sifatida ishlaydi. 
Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan tovarlarni kreditga sotish 
zaruriyati paydo bo‛ladi. Sababi tovarlarni ishlab chiqarish va sotishning har xil 
shartlari. 
Pul to‛lov vositasi
sifatida mavjudlikning yangi shakli - kredit pullarini 
egallaydi. Bularga veksellar, banknotalar, cheklar kiradi. 
Veksel
- bu qarzdor tomonidan pul miqdori va uni to‛lash vaqtini ko‛rsatadigan 
yozma veksel. U muomalada pul vazifasini bajaradi. 
Banknotlar
- bu bank vekselidir. Banknotalar qog‛oz pullardan quyidagilar 
bilan farqlanadi, ya’ni qog‛oz pullar ayirboshlash vositasi sifatida xizmat qilsa, 
banknota esa to‛lov vositasidir. 
Chek
- bank tomonidan pul miqdorini to‛lash yoki uni boshqa hisob raqamiga 
o‛tkazish to‛g‛risida joriy hisob varag‛iga ega bo‛lgan shaxsning yozma buyrug‛i. 
Cheklarning uchta asosiy turi mavjud: 
1) egali cheklar ( boshqaga o‛tkazib bo‛lmaydigan); 
2) orderli (ularni tasdiqlash orqali boshqa shaxsga o‛tkazishga ruxsat berish); 
3) taqdim qiluvchi (chek na predyavitelya) (tasdiqlanmasdan o‛tkazilgan). 
Mamlakatlararo muomalada bo‛lgan barcha pullarning o‛z funksiyalarini 
bajarishi ularni dunyo puliga aylantiradi. 
Ko‛pgina mamlakatlarda pul agregatlari xalqaro terminologiyaga muvofiq M0, 
M1, M2 va M3 ga bo‛linadi. 

---

86 
- M0 - bu naqd pullar. Banklardan tashqari, aholi va tashkilotlarning 
kassalarida muomalada bo‛lgan tangalar va banknotalar. 
- M1 - M0 miqdori, talab qilinadigan depozitlardagi va tashkilotlarning va 
tadbirkorlarning hisob-kitob hisob varaqlaridagi naqd bo‛lmagan pullar. Ushbu pul 
"tezkor" hisoblanadi. Ular egalarining hohishiga ko‛ra osongina harakatga keladi. 
- M2 kengroq ko‛rsatkichdir. U jismoniy va yuridik shaxslarning milliy 
valyutadagi M1 yig‛indisi va muddatli depozitlaridan iborat. Ushbu mablag‛lar 
aktivlarni sotmasdan va birja operatsiyalarisiz mavjud. Agar jismoniy shaxslar va 
tashkilotlarning (banklardan tashqari) milliy valyutada chiqarilgan barcha 
qiymatlari yig‛indisi M2 indikatoriga qo‛shilsa, u holda M2* oraliq ko‛rsatkichi 
olinadi. 
- M3 - boshqa nom – “keng pul muomalasi”. Ular allaqachon ro‛yxatga olingan 
M2 (yoki M2*) agregatlari, shuningdek boshqa valyutadagi bank depozitlari, 
qimmatbaho metallarga yoki toshlarga investitsiyalar, aksiyalarni hisobga 
olmaganda qimmatli qog‛ozlar narxi. 
Keng pul massasi tushunchasidan tashqari, "faol pul massasi" atamasi ham 
qo‛llaniladi. Bu M1 agregati bilan bir xil, ya’ni naqd va talab qilingan depozitlar 
miqdoriga teng. Ushbu mablag‛lar tezda muomalaga kirishi va iqtisodiy 
jarayonlarga ta’sir qilishi mumkin. 
Pul agregatlari nima uchun kerak? 
Pul agregatlarining o‛zi shartli o‛lchamlar bo‛lib, ular o‛zida real iqtisodiy 
jarayonlar va tendensiyalarni aks ettiradi. 
Iqtisodiyotning pul mablag‛lari bilan ta’minlanish darajasini aniqlash uchun 
pul agregatlari baholanadi. Ushbu mezon bo‛yicha yuqori ko‛rsatkich tez o‛sish 
imkoniyatlariga, juda yuqori ko‛rsatkich esa - inflyasion xatarlar haqida dalolat 
beradi. Yuqori iqtisodiy salohiyat sharoitida pul mablag‛larning yetishmasligi 
milliy valyutani inflyasiya xavfisiz chiqarishga imkon beradi. Ya’ni, ishlab 
chiqarish o‛sishi va tovar aylanmasining taqqoslash orqali qo‛shimcha pul 
ta’minlanadi. 

---

87 
M0 va boshqa pul agregatlarini taqqoslash aholining mablag‛larini bank 
tizimiga jalb qilish darajasi to‛g‛risida ma’lumot beradi. Oddiy taqqoslash - bu 
pulning xarakatsizmi yoki depozitlarga joylashtirishdan daromad keltiradimi va 
qarz berish uchun mablag‛ ajratadimi degan savolga javob beradi. 
Boshqa ko‛plab murakkab bog‛liqliklar ham mavjud. Ular umumiy tasnifga 
egadir, chunki pul oqimlarining iqtisodiyot uchun avhamiyatini tanadagi qon 
aylanish tizimining ishi bilan taqqoslanadi. 
Pulga talab pulning ikkita funksiyasidan kelib chiqadi - muomala vositasi va 
boylikni saqlash vositasi. 
Birinchi
holda, biz oldi-sotdi bitimlarini tuzish uchun 
pulga bo‛lgan talab (tranzaksion talab), 
ikkinchidan
, boshqa moliyaviy aktivlarni 
(birinchi navbatda obligatsiyalar va aksiyalar) sotib olish vositasi sifatida pulga 
bo‛lgan talab haqida gaplashamiz. 
Tranzaksion talab rejalashtirilgan, hamda rejadan tashqari sotib olish va 
to‛lovlarni amalga oshirish uchun pulni tijorat banklari va boshqa moliya 
institutlarining joriy hisob varag‛ida pul mablag‛lari yoki pul mablag‛lari shaklida 
saqlash zaruriyati bilan izohlanadi. Bitimlar uchun pulga talab asosan jamiyatning 
jami pul daromadlari bilan belgilanadi va nominal YAMMga mutanosib ravishda 
o‛zgaradi. Boshqa moliyaviy aktivlarni sotib olish uchun pulga talab dividendlar 
yoki foizlar ko‛rinishida daromad olish istagi bilan belgilanadi va foiz stavkasi 
darajasiga teskari ravishda o‛zgaradi. Ushbu bog‛liqlik Dm pulga talab egri 
chizig‛i bilan ifodalanadi (5.1.1-rasm).