L. S. Karieva makroiqtisodiyot

13.5 Kapitalning past mobilligi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat 
Oldingi savolda ta’kidlaganimizdek qayd qilingapn valyuta kursi sharaoitida 
monetar siyosat ko‛proq ichki balans muammosi bilan aloqador bo‛ladi. Keltirilgan 
fikrlarni izohlab berish uchun quyidagi gepotetik misolni ko‛rib chiqamiz.
Mamlakatning barcha tijorat banklari va Markaziy bankni barcha xorijiy 
aktivlar va passivlar to‛plangan yagona bank deb tasavvur qilamiz. Pul taklifi esa 
naqd pul va depozitlardan iborat deb qaraymiz. Bunday gepotetik bankning 
passivida pul taklifining barcha komponentlari (odatda M2 agregati), aktivida esa 
bank tizimining sof xorijiy aktivlari (aktivlar-passivlar, ya’ni xorijliklarning ularga 
bo‛lgan barcha talablari so‛ndirilgandan so‛ng mamlakat ega bo‛ladigan aktivlar) 
va sof ichki aktivlar (yoki hukumatga, firmalarga va uy xo‛jaliklariga sof ichki 
kreditlar) jamlangan bo‛ladi.
Sof xorijiy aktivlar mamlakatning valyuta zaxiralariga mos keladi. Bunday 
holatda aktivlar va pasivlarning tengligi shartini M=Res+DS ko‛rinishida 
yozishimiz mumkin. Bu tenglik pul taklifi (bank tizimining majburiyati) valyuta 
rezervlari (sof xorijiy aktivlar) va bank tizimining ichki kreditlari yig‛indisiga 
tengligini anglatadi. Demak, pul taklifi ham ichki, ham tashqi omillarga bog‛liq .
Pul taklifining o‛zgarishini ΔM=ΔRes +ΔDS ko‛rinishida tasvirlash mumkin. 
Bu yerda ΔRes to‛lov balansining taqchilligi yoki ortiqchaligiga mos keladi. 
Tashqi balansni tiklash, o‛z navbatida valyuta kursini saqlab turish zaruriyati 
xorijiy aktivlarni sotish va sotib olishni talab qiladi. Bu esa valyutarezervlarining 
ko‛payishi yoki kama yishini keltirib chiqaradi. Lekin, rezervlarni sotish 
barobarida Markaziy Bank muomaladagi pulning bir qismini chiqarib oladi. 
Rezervlarni sotib olish bilan esa pul taklifi hajmini ko‛paytiradi. Shunday qilib, 
qayd qilingan valyuta kursi sharoitida M endogen o‛zgaruvchi bo‛lib, to‛lov 

---

299 
balansining yuzaga keladigan taqchilligi yoki ortiqchaligiga (ya’ni almashinuv 
keursini pasaytirish yoki ko‛tarish borasidagi harakatlarga) bog‛liq bo‛ladi. Bunday 
sharoitda iqtisodiyotni rivojlantirish prognozlari tuzilayotganda pulga talab 
iqtisodiy o‛sish va inflyasiyaning maqsadli (rejadagi) ko‛rsatkichlaridan kelib 
chiqib aniqlanadi. Pul taklifi esa sof xorijiy aktivlar va ichki kreditlar hajmiga 
bog‛langan holda aniqlanadi. Sof xorijiy aktivlvr to‛lov balansini tuzish 
prognozlaridan kelib chiqib aniqlanadi. Ichki kreditlar hajmi esa qoldiq 
prinsipipida aniqlanadi hamda hukumat va xususiy sektor o‛rtasida taqsimlanadi. 
Xususiy sektorga ichki kreditlar miqdorini o‛zgartirish uchun pul-kredit 
siyosatining uchala usuli ham qo‛llaniladi.
Markaziy Bank to‛lov balansining iqtisodiyotdagi pul taklifiga ta’sirini valyuta 
rezervlari o‛zgarishini sterillash orqali neytrallashtirishi mumkin. Masalan, (to‛lov 
balansi taqchilligini yoki almashinuv kursi pasayishini bartaraf qilish maqsadlarida 
foydalanilishi natijasida) rezervlar qisqarganida Markaziy Bank ichki aktivlarni pul 
taklifi hajmi o‛zgarmasligini ta’minlaydigan darajada ko‛paytirishi mumkin. Ya’ni