Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan

 
3 soniyalik fakt
 
 
Matritsali mexanika 
asosida yotuvchi tamoyil 
yordamida Geyzenberg 
kvant mexanikasiga 
noaniqliklar tamoyilini 
olib kirdi.
Aloqador mavzular: 

 
Shryodinger 
tenglamasi
 
(39-sahifa). 

 
Geyzenbergning 
noaniqliklar tamoyili
 
(45-sahifa) 

 
To‘lqin funksiyasi 
kollapsi
 
(47-sahifa).
Mulohaza uchun 3 
daqiqa: 
 
Geyzenberg matritsalari 
fiziklarga biz bilgan va 
ko‘nikkan oddiy 
sharoitda, ya’ni, bizning 
olamimizda 
uchramaydigan kvant 
holatlarini tushuntirib 
berish uchun yangi va 
noodatiy modelni taklif 
qilgan. Lekin, ushbu 
usul, nisbatan an’anaviy 
bo‘lgan, jumladan, 
Shryodinger ham chuqur 
ishongan differensial 
tenglamalar usuliga zid 
edi. Qaysidir ma’nida, 
ushbu ziddiyat ham 
korpuskulyar-to‘lqin 
dualizmining navbatdagi 
ko‘rinishiga o‘xshardi: 
differensial 
tenglamalarni fazoda 
to‘lqinlarning 
tarqalishiga bog‘lash 
mumkin bo‘lsa, 
matritsalar esa 
zarrachalarga o‘xsha 
tarzda, diskret bo‘lib 
ko‘rinadi. Ushbu ikkala 
usulni 1930-yilda Dirak 
birlashtirgan. 
Biografiyalar uchun
3 soniyadan: 
Maks Born
(1882-1970) va 
Paskal Jordan 
(1902-1980) Matritsa 
mexanikasi rivojiga 
hissa qo‘shgan nemis 
fiziklari.
Verner 
Geyzenberg
(1901-1976) 
Kvant mexanikasining 
asoschilaridan biri. 
Geyzenbergning 
matritsali mexanikasi 
kvant hodisalarini 
bayon qilish uchun 
matritsalardan 
foydalanadi.

---

 

---

Shryodinger tenglamasi 
1924-yilda de Broyl tomonidan 
elektron singari 
zarrachalari 
o‘zini xuddi to‘lqindek tutishi 
mumkinligi haqidagi g‘oya ilgari surildi. Buning 
asosida Ervin Shryodinger tomonidan, kvant 
holatlarini ifodalashda, zarrachaning koordinatalari 
va o‘zini qanday tutishini to‘lqin funksiyasi – ψ (psi) 
orqali belgilanadigan matematik mexanizm ishlab 
chiqildi. Lekin bu, siz bilan biz ko‘nikkan 
ko‘rinishdagi, masalan, tovush to‘lqinlari tarzidagi 
to‘lqin emas. To‘lqin funksiyasi bu ko‘p jihatda 
aslida ehtimoliylik bo‘lib, ushbu funksiyaning 
qiymati (aniqrog‘i, to‘lqin funksiyasi qiymatining 
kvadrati – ψ
2
) – zarrachaning fazoning u yoki bu 
qismidan 
aniqlanishi 
ehtimolligini 
ifodalaydi. 
Matematikada 
to‘lqin 
differensial 
tenglamalar 
vositasida ifodalanadi va bu orqali, tebranishlarning 
o‘lchami vaqt davomida qanchalik o‘zgarishi 
ko‘rsatib beriladi. Lekin, Shryodinger tenglamasi 
oddiy to‘lqin tenglamasiga o‘xshamaydi; u ko‘proq, 
diffuziya 
tenglamasiga, 
yoki, 
modda 
konsentratsiyasining vaqt va koordinatalarga bog‘liq 
ravishda qanday o‘zgarishini ifodalovchi tenglamaga 
o‘xshab ketadi. Umuman olganda, Shryodinger 
tenglamasi massa va energiya ma’lum bo‘lgan 
taqdirda, istalgan kvant sistemasining to‘lqin 
funksiyasini, demakki, uning koordinatalarining 
ehtimolligini ham hisoblash imkonini beradi. Amalda 
ushbu funksiyani hisoblash juda mushkul va odatda, 
taqribiy yaqinlashuvlar bilan cheklanishga to‘g‘ri 
keladi. Shunga qaramay, aniq ishonch bilan aytish 
mumkinki, Shryodinger tenglamasi elektronlarning 
atomlarda, molekulalarda va boshqa materiallarda 
o‘zini qanday tutishini o‘rganish uchun eng asosiy 
tayanch tenglama bo‘lib xizmat qildi.