Конспект 1-мавзу. Фалсафа тарихи фан сифатида

Таянч тушунчалар
Сократ диалектикаси, майевтика, “Ҳақиқатга эришиш учун зиддиятлар дарвозасидан ўтиш керак”, “Ўз-ўзингни бил”, мегар мактаби, эллидо- критий мактаби, киниклар мактаби, кирен мактаби.
8-МАВЗУ: МУМТОЗ ЮНОН ФАЛСАФАСИ.
ЛЕВКИПП –ДЕМОКРИТНИНГ АТОМИСТИК ТАЪЛИМОТИ
Атомистлар
Атомистик мактаб асосчиси Милетлик Левкипп бо`лган. Аслида Левкипп исмли файласуф бо`лмаган деган қараш мавжуд, аммо Аристотел ва Теофраст айнан уни атомизмнинг асосичиси сифатида ко`рсатадилар, бизда улар янглишганлиги ҳақида ҳеч қандай асос ё`қ. Левкиппни туг`илган вақтини аниқлашнинг иложи ё`қ, Теофраст уни Парменид мактаби вакили эканлигини э`тироф этса, Диогеннинг “Левкипп ҳаёти” асаридан малумки, у Зенон шогирди бо`лган. Бундан Абдералик Демокритга тегишли деб ҳисобланган “Буюк Диакосмос” асари аслида Левкипп қаламига мансубдир, Бернет бу трактатнинг ба`зи қисми Демокритга, ба`зи қисми Гиппокритга тегишли эканлигини ва уларни бир-бирларидан фарқ қилишинг умуман иложи ё`қ эканлигини қайд этиб, айни ҳақиқатни айтган. Бу асар атомистик мактаб вакилларининг жамовий меҳнати бо`лса керакки, аслида биз ким қайси қисмни ёзганлигин била олмаймиз.
Шунинг учун биз атомистик фалсафани ко`риб чиққанимизда қайси назария Левкиппга ё`ки Демокртига тегишли эканлигини аниқ айта олмаймиз. Аммо Демокрит анча кейинроқ яшаган бо`либ, Сократдан аввалги даврга тегишли бо`лмаган, биз унинг Протагорга жавоб бермоқч бо`лган асосдаги унинг ҳиссий тасаввур қилиш ҳақидаги доктринасини ва унинг инсон хулқ-атвори то`г`рисидаги назариясини кейинг бобларда ко`риб отамиз. Демокрит атомистик назариясини о`рганаётган олимлар, унинг кейинроқ яшаб ижод этганлигин ҳисобга олиб, Бернет фикрига қошиладилар.
Атомистик фалсафа о`зининг ма`но-мазмунига ко`ра эмпедокл фалсафасининг давоми ҳисобланади.
Емпедокл Парменид принспини мувофиқлаштиришга ҳаракат қилди, аниқ фикр билан у олам то`рт хил элементдан ташкил топган ва ҳар хил миқдорда аралашиб, ко`ринаётган дунёни ташкил этади деб ҳисоблайди. Аммо у заррачалар ҳақидаги назарияни ва миқдор о`згаришдан сифат о`згаришга отишни ҳақидаги мантиқий назарияни охиригача олиб бормади. Эмпедокл фалсафаси о`тиш даврини ташкил этиб, сифат о`згаришлари моддий нарсаларининг механик аралашувидан юзага келган деган қарашлар тизимига ё`л очиб берди. Ундан ташқари эмпедоклда муҳаббат ва кураш ҳақидаги қарашлар метафора бо`либ, механик дунёни тушунишга яроқсиз эди. Оламни тушуниш учун етишмаётган охирги бог`инни атомистлар яратди.
Левкипп ва Демокрит фикирича бо`линмайдиган ва чексиз заррачалар бор бо`либ, улар атомлардир. Биз уларни ко`рмаймиз, улар ҳиссий органларимиз тамонидан идрок этилиши учун жуда ҳам кичиклик қилади.
Бутунлиги ва бо`линмаслигини инобатга олмаганда, атомлар ҳажм ва шаклига ко`ра бир биридан фарқ қилади, атомлар. Чексиз миқдорга эга бо`лган атомлар бошлиқда ҳаракат қилади.(Шундай макондаки уни Парменид инкор этган, пифагорчилар бундай бошлиқни инкор этмаган ва уларни сонларининг орасида масофа шундай бошлиқ деб ҳисоблашган, аммо улар бундай бошлиқни атмосфера ҳавоси билан бог`лашган, эмпедокл эса уни жисмоний(моддий) табиатга эга деб ҳисоблашган. Қизиқарлиси, Левкипп бундай макон ва бошлиқни ножисмоний табиатга эга деб нореал деб ҳисоблаган. Бу позитсия қуйидаги со`злар билан ифодаланади: “ё`қ бо`лган нарса ҳам бор нарса каби реалдир.” Шундай қилиб макон ёки бошлиқ ножисмоний, аммо тана каби реал бордир.)
Кейинчалик эпикурчилар Аристотелнинг абсолют вазн ва енгиллик ҳақидаги қарашлари та`сирида айтган бо`лишлари керак, атомлар бошлиқда ог`ирлик кучи та`сирида пастга қулайди деб ҳисоблашган.(Аристотел фикрича олдинги давр олимларининг ҳеч қайсиси бу тушунчаларни иашлатмаган.) этий қизиққонлик билан Демокрит атомларни ҳажми ва шакли ҳақида айтса ҳам, уларни вазни ҳақида ҳеч нарса айтмаган, эпикур эса вазн атомлар ҳаракатини тушунтирш учун керак. Ситсерон ҳам бу ҳақида гапиради: Демокрит бошлиқда на тепа, на паст, на о`рта бор дейди. Агарда Демокрит о`зини ҳақ деса, я`ни абсолют тепа ёки паст бо`лмаса, то унда атомлар қандай ҳаракат қилишини у қандай тушунтиради? Аристотел “Де Анима”(“Жон ҳақида”) асарида, Демокрит жон атомлари ҳаракатини қуюш нури заррачалари ҳаракатлари билан таққослаган я`ни у шамолда ҳам ҳаракатини о`згартирмасдан у ёқдан бу ёққа ҳаракатланиб туради деб ҳисоблаган бо`са керак дейди. Демокрит ҳақиқатдан атомлар ҳаракатини дастлаб, шундай тасаввур қилган бо`лиши мумкин.
Аммо атомлар дастлаб бошлиқда қандай ҳаракат қилмасин, ма`лум вақт о`тиб, улар о`ртасида тоқнашув юз беради, нотекисликдаги атомлар бирлашиб группаларни ташкил этган. Шундай қилиб учқун пайдо бо`либ(Анаксагор қараши), бизни дунё ярала бошлади. Анаксагор катта моддалар марказдан четлашади деб ҳисобласа, Левкипп эса шамолда ёки сувда катта моддалар марказга интилади деб хато фикрлаган. Яна бошлиқдаги ҳаракатнинг эффекти шундан иборатки, ҳажм ва шакли бир хил бо`лган атомлар бирлашади, элаклар тариқ, буг`дой ячмен донларини бир жойга йиг`гани каби, денгиз сувлари узун тоашларни узунлари билан, катта тошларин катталарин билан бир жойга жамлагани каби. Ошандай қилиб то`ртта элемент - сув, олов, ҳаво, ер ҳосил бо`лади.Шундай қилиб чексиз атомлар тоқнашувидан чексиз оламлар ҳосил бо`лади.
Дарров ко`зга ташланадики, атомистлар о`з қарашларида эмпедоклнинг муҳаббат ва курашини, Анаксагорнинг Нусини тилга олишмайди. Левкипп борлиқни ҳаракатлантирувчи кучни қидириш керак деб ҳисобламаган. Аслида атомлар бошлиқда мавжуд бо`лган ва ҳеч нарса бо`лмаган: бундан бизнинг кундалик дунёмиз пайдо бо`лган, дастлабки сабаб учун ташқи энергия ёки ҳаракатлантирувчи кучиниг кераги ё`қ. Дастлабки космологлар ҳаракатни тушунтириш керак деб ҳисоблашмаган шекилли, атомистик фалсафада атомларнинг чексиз ҳаракати о`з-о`зидан бо`лади деб баҳолашган. Левкипп фикрича ҳамма нарса қонун ва вазият бо`йича амалга ошади, бу фикр атомларнинг дастлабки ҳаракати ва тоқнашув ҳақидаги доктринасига тог`ри келмайдигандай туюлади. Аммо иккинчи фикр атомларнинг ҳар хил конфигуратсияси тушунтириш учун керак бо`лди, атомларнинг о`з-о`зидан ҳаракат қилиши эса ҳеч қандай тушунтиришга орин қолдирмайди. Бизлар учун атомистларнинг тасодиф принсипини инкор қилиши ва биринчи сабабни тушунтирмаслиги ҳайратланарли бо`лиши мумкин-Аристотел уларни бу ҳаракатнинг манбааси ва характерини тушунтира олмасликда айблади. Аммо Левкипп атомлар ҳаракатини вазият тақозоси билан юзага келди деб ҳисоблаш но`тог`ри албатт: унинг учун атомлар ҳаракатини тушунтириш талаб қилинмайди. Бизнинг фикримизча бундай ёндашув бизни ё`лдан уради ва қониқарли деб бо`лмади.
Аммо қизиқарлиси шуки, Левкипп о`зининг назариясидан то`ла қониқарди ва “қимирламайдиган биринчи двигателни” топпиш нияти ё`қ эди.
Шуни қайд этиш жоизки, Левкипп ва Демокрит атомлари пифагорчилар монадаларига, парменид кундалик ҳаётига охшашдир ва ҳар бир атом “бирлашган Парменид”ни ташкил этади. Элементлар атомларнинг ҳар хил ҳолатидан юзага келадиган экан, геометрик нуқтаи назардан уларни пифагорчилар сонларига тақлид қилиш мумкин. Унда Аристотел фикри ойдинлашади: “Левкипп ва Демокритлар ҳам ҳамма нарсаларни сонларга таққослаган ва сонлардан ажратган.”
О`зининг оламнинг аниқ схемасида Левкипп орқага қадам ташлаб, Пифагорнинг Ернинг шарсимон формага эга эканлигини инкор этиб, Анаксагор ва Анаксимен қарашлари каби, ерни ҳавода айланиб турган дисксимон бо`лиши керак деган.
Атомистик космология янги ҳеч нарса бермасада, реалликни соф механистик ё`л билан тушунтирсаларда Левкипп ва Демокритлар олдинги давр файласуфларининг фикрларини мантиқий тугалланган хулосага олиб келганинг о`зи тақсинга лойиқ. Физик фанлар тараққиёти та`сирида, оламни механистик материализм нуқтаи назаридан тушунтиришга ҳаракатлар ҳозирги даврда ҳам уринишлар бо`лди, аммо Левкипп ва Демокритнинг ажобий гипотезаси грек фалсафасининг охирги со`зи эмас. Кейинги давр грек файласуфлари бу бой ва рангба-ранг оламни фақатгина атомларнинг ойини билан механистик тушунтиришнинг иложи ё`қ эканлигини қайд этишади. ⁵²

Атомистик таълимот антик фалсафанинг етук ривожланган даврида вужудга келган. Унинг асосчилари Левкипп ва Демокритдир.

Левкипп (эр.авв. 500-440). “Ақл тўғрисида” (“Катта дунё қурилиши”)асарини баъзилар Левкиппга, бошқалар Демокритга тегишли деб айтишади. Левкипп ва Демокритнинг таълимотларини ажратишда ҳам тадқиқотчилар қийналишади. Аристотел “Левкипп ва Демокрит Битта таълимот яратишган”⁵³, деб таъкидлайди.