2. Махражда юзага келадиган сифатлар: Шиддаҳ – байниййаҳ – рохооваҳ 13-дарс

---

2. Махражда юзага келадиган сифатлар: 
Шиддаҳ – байниййаҳ – рохооваҳ 
 
13-дарс 
Ассалому алайкум, муҳтарам ўқувчилар. Биз ўтган дарсимизда товуш 
пайчаларида пайдо бўладиган зидди бор сифатлардан биринчиси бўлган хамс ва 
жаҳр сифатини ўрганган эдик. Бугун эса пайчалардан ўтган товуш ҳарф 
махражига урилганида юзага чиқадиган 3 хил сифат ҳақида суҳбатлашамиз. Ҳар 
бир ҳарф махражи икки нутқ аъзоси яинлашуви натижасида вужудга келади. 29 
ҳарфдан 8 ҳарф махражида икки нутқ аъзоси бир-бирига ёпишиб олиб, шиддаҳ 
сифатини олади. 16 та ҳарф талаффузида эса аксинча, икки нутқ аъзоси очиқ 
бўлиб, рохооваҳ сифатига эга бўлади. Булардан ташқари 5 ҳарф оралиқ ҳолатида 
бўлиб, на шиддаҳга, на рохооваҳга киради. Шунинг учун бу 5 ҳарфни оралиқ, 
яъни арабчасига “Байниййаҳ” сифатига эга деймиз.
Шиддаҳ 
ُ ةَّدِّ شلا
луғатда “куч”, “қувват”, “шиддат” деган маъноларни 
англатади. Шиддаҳ сифатли ҳарфларда махражга босим кучли бўлгани боис 
махраж зич беркилиб, товуш махраж ортида бир муддат ушланиб, кейин тезда 
чиқиб кетади. Шиддаҳ сифатли ҳарфлар 8 та бўлиб, 
“Ажиду ҚоТин бакат”
жумласида жамланган. Шиддаҳ сифат бўлиб, шу сифатга эга бўлган ҳарфлар 
шадиидаҳ
ُ ةَديِّدَش
дейилади.
Рохооваҳ
ُ ةَواَخَّرلا
луғатда “юмшоқ”, “кучсиз” дегани бўлиб, бу сифат 
шиддаҳнинг зиддидир. Рохооваҳ сифатли ҳарфларда махражга босим енгил 
бўлгани боис товуш махраждан бемалол оқиб ўтади. Рохооваҳ сифатли ҳарфлар 
16 тадир. Рохооваҳ сифатига эга ҳарфларни 
рихваҳ
ُ ةَوْخِّر
деймиз.
Байниййаҳ
ُ ةَّيِّنْيَ بْلا
луғатда “ўрта”, “оралиқ” деган маъноларда келади. Бунда 
махраж бутунлай берк ҳам эмас, товуш бемалол оқиб ўтадиган даражада очиқ 
ҳам эмас. Байниййаҳ сифатли ҳарфларда махражга босим ўртача бўлади. 

---

Байниййаҳ сифатли ҳарфлар 5 та бўлиб, улар 
“Лин ъумар”
жумласида 
жамлангандир. Байниййаҳ сифат бўлиб, бу сифатни олган ҳарфлар ҳам 
байниййаҳ
ُ ةَّيِّنْيَ ب
дейилади.

---

Юқоридаги 3 сифатдан қуйидагича фойда оламиз: 
Шиддаҳ, байниййаҳ 
ва
рохооваҳ
сифатлари ҳарфлар 
сукунли
бўлганида 
кўринади. Ҳарфлар ҳаракатли бўлганида эса бу сифатлар юзага чиқмайди. 
Ҳаракатли ҳарфлар бир хил вақт оралиғида талаффуз қилинади, масалан: 
ба, би, 
бу; ка, ки, ку…
Аммо ҳарф сукунли бўлганида талаффузига бир хил вақт 
кетмайди!
Қуйидаги суратга эътиборимизни қаратамиз: рохооваҳ сифатига эга ҳарфлар 
(рихваҳ)
сукунли бўлганида энг кўп замон берамиз (қизил рангда). Байниййаҳ 
сифатига эга ҳарфлар сукунли бўлганида ўртача замон берамиз (кўк рангда). 
Шиддаҳ сифатига эга ҳарфлар 
(шадиидаҳ)
сукунли бўлганида эса (яшил рангда) 
энг кам вақт берамиз. Рихваҳ ҳарфлар замони бир ҳаракат миқдорига тенг деб 
қарасак, унда шадиидаҳ ҳарфлари замони унинг ярмидан кўпроғини ташкил 
қилади. Байниййаҳ ҳарфлари талаффузига эса ўртача вақт берамиз. 
Азизларим, бугунги дарсимиз шу ерда якунланади.
Сизлар билан иншааллоҳ 14-дарсимиз орқали учрашгунча, деб хайрлашаман.