Koinotning qurilish ashyolari

X-BOB: FOSFOR – YOG
‘
DULANUVCHI ELEMENT
1669-yilda olmon kimyogari Xennig 
Brandt siydik tarkibini tahlil qilish uchun 
undagi suvni bug‘latib yubordi va idishda 
qolgan cho‘kindi quyqalarni sinchiklab 
tekshirib chiqdi. Shu asnoda Brandt davriy 
jadvaldagi biz bilgan 15-raqamli element – 
fosforni kashf qilgan edi. Bu – yumshoq 
mumsimon modda holida bo‘lib, oddiy xona 
sharoitida ochiq havoda o‘zidan o‘zi yonardi va 
shu sababli, o‘zidan muayyan yorug‘lik 
chiqarardi.
O‘zi kashf qilgan moddaning yashil nur chiqarayotganligi sababli Brandt unga 
yunoncha 
fosfor
, ya'ni, «
nur taratuvchi
» deb nom bergan.
Brandt kashf etgan fosfor moddasi dastlabki paytlarda gugurt ishlab chiqarish uchun 
keng qo‘llanila boshlagan. Sababi, uni olish va qayta ishlash texnologiyasi sodda bo‘lib, 
mazkur tur fosforni «oq fosfor» deb atalgan. Biroq, oq fosfor juda zaharli modda bo‘lib, gugurt 
ishlab chiqarish korxonalarida ishlagan ko‘plab odamlarning hayotiga zomin bo‘lgan. Odamlar 
ish jarayonida o‘zlari bilmagan holda oq fosfor changi va bug‘laridan nafas olishgan. Zaharli 
modda vaqt o‘tishi bilan odam organizmida, asosan suyaklarda to‘planib, bedavo kasalliklarga 
sabab bo‘lgan. Haqiqatan ham, tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, atiga 0.1 gramm oq fosforning 
odam tanasiga tushishi natijasida o‘limga olib kelishi mumkin. Shu sababli, oq fosforni har 
qanday maqsadlarda qo‘llash o‘sha zamonlardayoq ta’qiqlab qo‘yilgan.
Lekin, fosforning inson manfaati uchun foydalansa bo‘ladigan boshqa allotropik 
shakllari ham mavjud. Agar oq fosforni bir necha soat mobaynida, kislorod ta’siridan holi 
ravishda qizdirilsa (ya'ni, uning yonishiga yo‘l qo‘ymay, shunchaki qizdirilsa) u 
qizil fosfor
ga 
aylanadi. Oq fosforni qizil fosforga aylantirish usuli 1845-yilda kashf etilgan. Fosforning 
mazkur ikki xil ko‘rinishi faqatgina rangiga ko‘ra farqlanmaydi. Ularni bir biridan ajratib 
turuvchi boshqa muhim fizik va kimyoviy sifatlari ham mavjud. Xususan, oq fosfor atiga 44 
°C haroratda eriy boshlaydi. Qizil fosforning erishi uchun 600 °C harorat kerak bo‘ladi. Qizil 
fosforning kimyoviy faolligi oq fosforga nisbatan pastroq. Shuningdek, qizil fosfor 
yog‘dulanmaydi va juda yomon yonadi. Eng asosiysi esa, qizil fosforning zaharlilik darajasi 
ancha past va shu sababli u bilan ishlash birmuncha xavfsiz.
Biz xo‘jalikda ishlatadigan hozirgi gugurtlarning ham sifati ko‘p jihatdan fosforga 
bog‘liq. Ishqalash natijasida o‘t oladigan oddiy gugurtning boshchasida 
tetrafosfor trisulfid
(P
4
S
3
) moddasi mavjud bo‘ladi. Ya'ni, bu modda molekulasi to‘rtta fosfor va uchta oltingugurt 
atomlaridan iborat. Ushbu modda zaharli emas va juda oson alangalanadi. Uni dag‘al sirtga 

---

81 
ishqalanish natijasida hosil bo‘ladigan issiqlik miqdori, avvaliga gugurt boshchisini va u orqali 
gugurt cho‘pining yona boshlashi uchun kifoya qiladi. Gugurtning oson yonishini va tez o‘chib 
qolmasligini ta’minlash uchun gugurt ishlab chiqaruvchi kimyogar-texnologlar, tetrafosfor 
trisulfidga maxsus boshqa kimyoviy birikmalar ham aralashtirib tayyorlashadi. O‘sha 
aralashmalar qiziganda o‘zidan kislorod ajratib chiqaradi. Bilasizki, kislorod yonishga yordam 
beradi. Kislorod mo‘l bo‘lgan sharoitda tetrafosfor trisulfid shiddat bilan yonadi. Biz kundalik 
ishlataverib e’tibor ham bermaydigan oddiy gugurt shunday kimyoviy jarayonlarni o‘zida 
namoyon qiladi.
Biroq, fosforli gugurtlarda baribir muayyan zaharlilik xavfi saqlanib qoladi. Fosforsiz 
gugurtlar esa, zaharli bo‘lmasa-da, lekin ularni oddiy ishqalanish issiqligi hisobiga yoqa 
olmaysiz.
Fosforning yonishi jarayonida fosfor (V) oksid (P
2
O
5
) ajralib chiqadi. Uning 
molekulasida ikkita fosfor va beshta kislorod atomlari mavjud bo‘lib, oq rangli qattiq modda 
shaklida bo‘ladi. Fosforning mazkur oksidi namlikni o‘ziga singdirish bo‘yicha eng samarador 
vositalardan biri sanaladi va undan xuddi silikagel singari namlikdan himoya vositasi sifatida 
foydalanish mumkin. Qaytanga u silikageldan ham yaxshiroq foyda beradi. Lekin, u biroz injiq 
modda bo‘lib, agar kerakli choralar ko‘rilmasa, o‘ziga haddan ziyod namlikni yig‘ib oladi va 
cho‘ziluvchan yopishqoq moddaga aylanib, o‘z xossalarini birdaniga yo‘qotadi.
Fosfor (V) oksidning suv bilan birikishidan