Koinotning qurilish ashyolari

asabni paralichlovchi gazlar
deyiladi. Bunday 
gazlardan nafas olgan odamning asab tizimi karaxt bo‘lib qoladi. Natijada organizmdagi biror-
bir a’zo harakatlana olmay qoladi. Chunki hamma a’zolarni asab tizimi boshqaradi. Asab 
tizimidan buyruq kelmasa, a’zolar o‘z-o‘zidan harakatlana olmaydi. Agar asabni 
paralichlovchi gaz ta’siriga tushib qolgan odamga zudlik bilan tibbiy yordam ko‘rsatilmasa, 
tana bir necha daqiqa ichida o‘limga yuz tutadi. Bunday gazlarning eng kuchlisi 1936-yilda 
fashistlar tomonidan kashf qilingan bo‘lib, ikki jahon urushi vaqtida ular tomonidan 
konslagerlarda asirlarni qiynoqqa solish va o‘q-doir sarflamasdan ommaviy qirg‘in qilish
uchun qo‘llanilgan. Hozirda bunday gazlardan har qanday maqsadlarda, jumladan harbiy 
maqsadlarda ham foydalanish Xalqaro hujjatlar orqali ta’qiqlangan bo‘lib, xususan, 1993-yil 
13-yanvarida Parijda imzolangan Kimyoviy qurollarni ta’qiqlash haqidagi Xalqaro 
Konvensiyaga ko‘ra asab tizimini paralichlovchi fosforli gazlarning ham ishlab chiqarilishi, 
tashilishi va saqlanishini ta’qiqlangan. 2018-yil holatiga ko‘ra, ushbu muhim xalqaro 

---

83 
konvensiyani jahonning 188 mamlakati tomonidan imzolangan va ijro uchun qabul qilingan. 
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi ham 1995-yil 25-noyabrda mazkur Konvensiyani 
imzolagan bo‘lib, mamlakatimiz Parlamentining 1997-yil 29-apreldagi ratifikatsiya aktiga 
ko‘ra, davlatimiz hududida kuchga kirgan.
MISHYAK, SURMA, VISMUT 
Davriy jadvalda fosforning shundoqqina tagidagi katakchada 33-raqamli element – 
mishyak joylashgan. Mishyak garchi u yoki bu shaklda qadimdan insoniyatga ma’lum bo‘lsa-
da, lekin alohida kimyoviy element sifatida 1733-yildagina tan olingan. Uning nomi 
oltingugurt va mishyak birikishidan hosil bo‘ladigan va sariq tusda jilvalanadigan mineral 
toshning yunoncha nomidan kelib chiqqan. Mishyak ham keng tarqalgan kimyoviy elementlar 
sirasiga kiradi. Ushbu element metallurglar uchun eng boshog‘riq elementlardan biridir. 
Chunki u deyarli hamma metallar tarkibida oz miqdordagi aralashma holida doimo mavjud 
bo‘ladi va mishyakni metall tarkibidan chiqarib tashlash metallurgiyadagi asosiy 
muammolardan biri hisoblanadi.
Odatda «mishyak» so‘zi tilga olinganda, ko‘pchilikda bir vaqtning o‘zida «zahar» so‘zi 
ham darhol xayolga keladi. Ayniqsa detektiv hikoyalar yozuvchilari mishyak bilan zaharlash 
sahnalarini tasvirlashni juda xush ko‘rishadi. Lekin, shuni ta’kidlash kerakki, real hayotda ham 
va ko‘pincha detektiv hikoyalarda ham odamlarni zaharlash uchun ishlatilgan mishyak aslida 
mishyakning o‘zginasi emas. Chunki, mishyak alohida element holida unchalik ham zaharli 
modda hisoblanmaydi. Detektiv asarlar mualliflari nazarda tutadigan zaharli mishyak esa bu 
aslida ikki atom mishyakning uch atom kislorod bilan birikishidan hosil bo‘luvchi 
mishyak 
angidrid
idir. Uning formulasi As
2
O
3 
bo‘lib, tashqi ko‘rinishi kristall oq modda bo‘ladi. Uni 
kimyo adabiyotlarida shuningdek 
arsenit angidrid
nomi bilan ham uchratish mumkin. O‘zbek 
tilida 
margimush
deb ataladigan zahar modda ham aynan shu birikma bo‘ladi. Bu o‘ta kuchli 
zaharlardan biri bo‘lib, odam uchun atiga 0.15 gramm doza o‘limga olib keladi.
Margimushni juda oz-oz dozalarda asta-sekinlik bilan iste’mol qilib borilsa, odam 
organizmi unga nisbatan ko‘nikish hosil qiladi va uzoq vaqt chiniqishdan keyin, 
margimushning o‘lim dozasi ham ta’sir qilmas darajada chiniqib oladi. Biroq, odam tanasi 
zaharlar ichida faqat margimushga nisbatangina shunday chidamlilik hosil qila oladi xolos. Bu 
«fokus» boshqa zaharlar bilan o‘tmaydi va boshqa zaharlarga ham shunday ko‘nikma hosil 
qilmoqchi bo‘lgan odam, shunchaki zaharlanib o‘ladi. Aytishlaricha, qadimgi Pont davlati 
podsholarida biri Mitridat o‘zini zaharlab qo‘yishlaridan ehtiyot himoya chorasi sifatida, 
avvaliga margimushga nisbatan shunday chiniqish hosil qilib, keyin boshqa zaharlarga ham 
tanasini o‘rgatmoqchi bo‘lgan va oqibatda o‘zini-o‘zi halok qilgan ekan. Lekin siz hech qachon 

---

84 
margimushni o‘zi bilan ham o‘z ustingizda tajriba o‘tkaza ko‘rmang!!! Bu yaxshilikka olib 
bormaydi!!! 
Jinoyat-qidiruv ishlarida mutaxassislar ko‘pincha murdaning zaharlab o‘ldirilgan 
bo‘lishi mumkinligi haqidagi taxminni tekshirib chiqishlariga to‘g‘ri keladi. Agar odam 
margimush bilan zaharlanish oqibatida vafot etgan deb taxmin qilinsa, unda tana a’zolari 
to‘qimasidan biridan kichik namuna olinadi va unga metall va kislota aralashmasidan iborat 
reagent bilan ishlov beriladi. Kislota va metall o‘zaro reaksiyaga kirishib, vodorod gazi ajratib 
chiqaradi. Agar namunada margimush qoldiqlari mavjud bo‘lsa, undagi mishyak va ajralib 
chiqayotgan vodorod o‘zaro ta’sirlasha boshlaydi va natijada yana bir kuchli zaharli gaz – 
arsin
(AsH
3
) hosil bo‘ladi. Keyin arsin gazini avvaldan maxsus qizdirib tayyorlab qo‘yilgan trubka 
orqali o‘tkaziladi. Trubkadagi issiqlik ta’sirida arsin mishyak va vodorodga parchalandi. 
Trubkaning nisbatan sovuq qismiga kelib tushgach esa, mishyak sovib, kulrang dog‘-qurum 
tarzida o‘tirib qoladi, vodorod esa chiqarib tashlanadi. Agar shunday dog‘ paydo bo‘lsa, demak 
mishyak bilan, aniqrog‘i, margimush bilan zaharlanganlik to‘g‘risida xulosa qilish mumkin. 
Zaharlanish holatlarini bu tarzda taftish qilish amaliyotini jinoyat-qidiruv sohasida ishlovchi 
kimyogar mutaxassislar «Marsh testi» deb atashadi. Usulni, uning kashfiyotchisi – ingliz 
kimyogari Jeyms Marsh (1794-1846) sharafiga shunday nomlashgan. Marsh usuli uzoq yillar 
mobaynida mutaxassislarga ko‘plab qotillik jinoyatlarini fosh qilish uchun beqiyos xizmat qilib 
kelmoqda.
Margimushning suv molekula va boshqa ayrim elementlar atomlari bilan birikishidan