|
serovodorod
moddasi
hosil bo‘ladi. Serovodorod – aynigan tuxumga shunday qo‘lansa hid beradigan birikmadir.
Ya’ni, palag‘da bo‘lgan tuxumning hidi aynan serovodorod tufayli yuzaga keladi.
Hidi o‘ra qo‘lansa va chidab bo‘lmas darajada sassiq bo‘lishiga qaramay, serovodorod
birmuncha foydali kimyoviy modda sanaladi. U bilan ishlashda oson bo‘lishi uchun
kimyogarlar serovodorodni suvda eritishadi. Suvda erigan serovodorod boshqa ko‘plab atomlar
bilan birikishi mumkin va bunday birikish jarayonidan
sulfidlar
deb ataluvchi alohida turkum
kimyoviy moddalar hosil bo‘ladi. Sulfidlarning turli xillari mavjud bo‘lib, ularning o‘zini
tutishi ham turli-tumandir. Ulardan ayrimlari oddiy suvda ham erishi mumkin; boshqalarini
eritish uchun esa kuchli yoki kuchsiz kislotalar zarur bo‘ladi. Kimyogarlar notanish muayyan
moddaning nimadan tarkib topganini aniqlash uchun, unga serovodorod bilan ta’sir ko‘rsatib
ko‘rishadi. Bunda, serovodorod bilan ta’sir ko‘rsatilgach Sulfidlarning o‘zini qanday tutishini
kuzatiladi. Bu kimyoviy tahlil usullari ichida keng tarqalgan usullardan biri sanaladi.
76
Serovodorod orqali kimyoviy tahlil usuli ushbu sohadagi eng sodda va oson
o‘rganiladigan usullardan biri bo‘lgani uchun, kollej va institutlarning kimyo laboratoriyalarida
odatda ushbu modda hidi anqib turadi.
Albatta, serovodorod zaharli gaz sanaladi va uning salbiy ta’siri is gazinikidan ham
kuchliroq bo‘ladi. Lekin, serovodorodning juda past konsentratsiyasini ham burun hid sezgilari
darhol farqlaydi va xona havosini zudlik bilan shamollatish orqali undan tez qutulish mumkin.
Serovodorodni juda past miqdorini ham inson burni juda tez sezgani bois, ayrim hidsiz
gazlarning xonada yig‘ilib qolishini va natijada portlash, yoki, yong‘in kelib chiqishini oldini
olish uchun ataylab ushbu gazdan qo‘shib yuboriladi. Masalan, tabiiy gaz quvurlari orqali
xonadonlarimizga yetib keladigan metan gazi – CH
4
aslida hidsiz gaz bo‘ladi. Shu sababli, sof
metanni qanday konsentratsiyada bo‘lmasin, odam burni seza olmaydi. Agar sof metan xonada
yig‘ilib qolsa, arzimagan uchqundan ham birdaniga alanga oladi va katta yong‘in, yoki,
portlash kelib chiqishi mumkin. Shunday falokat yuzaga kelishini oldini olish maqsadida,
tabiiy gazni aholiga yetkazib berishdan avval unga ataylab oltingugurt birikmalari, ya’ni,
merkaptanlar qo‘shiladi. Merkaptan qo‘shilgan gaz hidini esa, u sizib chiqishni boshlagan
zahotiyoq sezish mumkin.
Oltingugurt insonga naf keltiradigan sohalardan yana biri – rezina ishlab chiqarish
sohasidir. Qisqa qilib aytganda, oltingugurt bo‘lmasa, rezina ishlab chiqarishning ham imkoni
yo‘q.
Rezina qatlami qo‘llash orqali kiyim-boshni suv o‘tkazmaydigan qilish g‘oyasini ilk
bora amaliy sinab ko‘rgan shaxs – Shotlandiyalik chevar Charlz Makintosh bo‘ladi. Hozirgi
kunda ham, yomg‘ir o‘tkazmaydigan plash kiyimlarini makintosh deyiladi. Suv
o‘tkazmaydigan va shu sababli, kuchli yomg‘irda ham bemalol kiyib yurish mumkin bo‘lgan
dastlabki kiyimlar unchalik ham qulay bo‘lmagan. Chunki, issiq haroratda kiyim ustidagi
rezina qoplamasi yopishqoq bo‘lib qolardi va asabga tegardi. Sovuq haroratda esa rezinali
kiyim qattiq bo‘lib, dag‘al va qo‘pol buyumga aylanardi.
1839-yilda AQSHlik Charlz Gudir tasodifan, oltingugurt va rezina aralashmasini qizib
turgan tancha ustiga to‘kib yuboradi. U to‘kilib ketgan mazkur aralashmani sidirib olar ekan,
rezina avvalgidan ko‘ra yanada elastik bo‘lib qolgani, boz ustiga, hamon o‘zining suv
shimmaslik xususiyatini saqlab qolganini payqadi. Shu tarzda, Charlz Gudir biz hozirda
vulkanizatsiya
deb ataydigan jarayonni kashf qilgan edi.
Oltingugurtni selitraga va uglerodga qo‘shib ishlov berish bilan
porox
tayyorlanadi.
Albatta, oltingugurtni qo‘llash sohalari ichida bu eng bo‘lmag‘ur soha bo‘lishi mumkin
fikrimcha.
Biz yuqorida oltingugurt dioksidi haqida biroz to‘xtalib o‘tgan edik. U odamga zaharli
ta’sir ko‘rsatgani bilan, lekin, yaxshigina oqartiruvchi modda ham sanaladi. Xlorning o‘yuvchi
xossasi zarar keltiradigan o‘rinlarda, oqartirish uchun aynan oltingugurt dioksididan
foydalaniladi. Oltingugurt dioksidi yordamidan masalan, qo‘y junini, ipaki, poxolni yoki,
parranda patini tozalash va oqartirish (yuvish) mumkin. Shuningdek, ayrim o‘rinlarda
oltingugurt dioksidini suyuqlantirish orqali, undan xladagent sifatida ham foydalansa bo‘ladi.
77
Oltingugurt dioksidi shuningdek qog‘oz sanoatida ham keng qo‘llaniladi. Bilasiz,
qog‘ozni mayda-mayda qilib parchalangan yog‘och qirindisidan tayyorlanadi. Yog‘ochning
qog‘oz uchun eng zarur qismi bu uning sellulozasi bo‘ladi. Daraxt sellulozasi, uning tanasini
tashkil qiluvchi tolalarda jamlangan bo‘lib, ushbu tolalar esa o‘zaro bir-biri bilan
lignin
moddasi orqali birikkan (yelimlangan) bo‘ladi. Oltingugurt eritmasining suvdagi eritmasi,
yoki, sulfit yog‘och qirindilari massasiga aralashtirilsa, u o‘sha ligninni eritib yuboradi va
sellulozani alohida ajratib olish imkonini beradi.
Oltingugurt dioksidi molekulasi o‘ziga uchinchi bir kislorod atomini ham biriktirib
olishi mumkin. Bu holda endi oltingugurtning
Do'stlaringiz bilan baham: |
