trioksidi
(SO
3
) hosil bo‘ladi. Oltingugurt
trioksidini shuningdek oltingugurt gazi ham deyiladi. Oltingugurt gazi suvda oson va yaxshi
eriydi. Uning suvda erishi jarayonida mazkur gaz molekulasiga suv molekulasi ham birika
boshlaydi va natijada
oltingugurt kislotasi
hosil bo‘ladi. Oltingugurt kislotasining molekulasi
yettita atomdan iborat bo‘ladi: bitta oltingugurt, ikkita vodorod va to‘rtta kislorod atomlari
(H
2
SO
4
).
Oltingugurt kislotasi kuchli kislota bo‘lishi bilan birga, arzonligi evaziga ham eng ko‘p
ishlatiladigan kislotalar qatorida yetakchilik qiladi. Statistiklar biror davlatning sanoat
qudratini baholash uchun, uning yiliga necha tonna oltingugurt kislotasi iste’mol qilayotganiga
e’tibor qaratish yetarli bo‘ladi deb ham hisoblaydilar. Oltingugurt kislotasi molekulalari suv
molekulalari bilan oson birikadi va ushbu jarayonda katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi.
Lekin, mazkur jarayon birmuncha xatarlidir. Chunki, oltingugurt kislotasini suv bilan
aralashtirish jarayonini haddan tashqari tezlashtirib yuborilsa, reaksiya o‘ta shiddatli tus olishi
va ajralib chiqayotgan issiqlik miqdori keskin ortib ketishi mumkin. Bu esa, atrofga kuchli
oltingugurt kislotasini sochib yuborishga moyil bo‘lgan qaynash va toshish jarayonini keltirib
chiqaradi. Oltingugurt kislotasi esa, kuchli kislota bo‘lgan uchun, odam tanasiga tushsa, kuchli
kimyoviy kuyishni keltirib chiqaradi. Agar ko‘zga tushsa, ko‘zlarning ko‘rish darajasini
yomonlashtiradi va hatto ko‘rish qobiliyatini yo‘qotishgacha olib kelishi mumkin. Shu sababli
ham, oltingugurt kislotasi bilan muomala qilishda o‘ta xushyor bo‘lish, hamda, belgilangan
qoidalarga og‘ishmay amal qilish lozim va shart!
Boshqa molekulalar bilan birikish jarayonida, oltingugurt kislotasi molekulasi ulardan
vodorod yoki, kislorod atomlarini tortib olishi mumkin. Organik molekulalar bilan
ta’sirlashganda oltingugurt kislotasi undagi vodorodni ham kislorodni ham tortib olishi hech
gap emas. Bunday holatda, organik molekulada faqat uglerod atomi qoladi. Masalan, shakarga
oltingugurt kislotasi tomizilsa, u qorayib, ko‘piklasha boshlaydi. Yog‘ochga oltingugurt
kislotasi to‘kilsa, u ham asta-sekinlik bilan qorayib qoladi. Latta matolarni va qog‘ozni esa
oltingugurt kislotasi juda tez yemiradi va o‘zi tushgan joyda teshik qoldiradi. Terini esa ushbu
kislota kuchli kuydiradi.
Shunga qaramay, oltingugurt kislotasi zamonaviy sanoatda eng ko‘p iste’mol
qilinadigan kimyoviy moddalardan biridir. Hozirgi zamon sanoat sivilizatsiyasi ushbu
kislotasiz ishlay olmaydi. U metallarni tozalashdan boshlab, yoqilg‘ini tozalashda, o‘tkazgich
simlar ishlab chiqarishda, hamda, kimyo sanoatining deyarli barcha yo‘nalishlarida juda keng
ishlatiladi.
78
Davriy jadvalda oltingugurtdan pastroqdagi
52-raqamli katakchada unga juda o‘xshash bo‘lgan
boshqa bir element –
tellur
joylashgan. Tellur
1782-yilda Avstriyalik kimyogar Yozef Myuller
tomonidan kashf qilingan. Tellur - qadimgi
Rimliklar
afsonalaridagi
Yer
sayyorasi
ma’budining nomidir. Elementga mazkur nomni
1798-yilda nemis kimyogari Martin Genrix Klaport biriktirgan.
Keyinroq, 1817-yilda shved kimyogari Yens Yakob Berselius tomonidan
oltingugurtning davriy jadvaldagi yana bir «qo‘shnisi» -
selen
kashf etildi. Selen davriy
jadvalda 34-katakda, ya’ni, oltingugurtning shundoqqina pastida joylashgan. Berselius ushbu
ham elementga nom berishda qadimgi yunon afsonalariga murojaat etgan va uni yunonlarning
Oy ma’budasi – Selen sharafiga nomlagan. Shu tariqa, oltingugurtdan pastdagi kataklarda
ajoyib tasodifiy juftlik – Yer va Oy ketma-ketligi yuzaga kelgan edi.
Oltingugurt qatorida bo‘lgani bois selen va tellur ham oltingugurtnikiga o‘xshash
birikmalar hosil qilishi ajablanarli emas. Oltingugurt atomi ikkita vodorod atomi bilan birikib
serovodorod hosil qilgan singari, xuddi shu tarzda, selen atomi ham ikkita kislorod atomi bilan
birikib
selenovodorod
hosil qiladi. Selenovodorod serovodoroddan ham battar sassiq bo‘ladi.
U sabzavotlarning irib, chirishidan hosil bo‘ladigan hid singari badbo‘y hid taratadi. Tellurning
vodorod bilan xuddi shunday birikmasi –
tellurovodorod
esa undan ham battar qo‘lansa
bo‘ladi. U achib, bijg‘ib ketgan sarimsoqpiyoz hidi singari sasiydi. Odatda, ushbu moddalar
bilan bir necha daqiqa ish olib borgan odam kiyimlariga ularning o‘ta qo‘lansa hidi o‘tirib
qoladi. Shu sababli ham, bu moddalar bilan ishlagan kimyogarlar jamoat joylariga
chiqmaslikka, hamda, jamoat transportidan foydalanmaslikka harakat qiladilar
.
Shimoliy Amerikaning ayrim hududlarida tuproqdagi selen miqdori boshqa
joylardagidan ko‘ra ancha ko‘proq ekani aniqlangan. Shu sababli ham, bunday hududlarda
o‘sadigan o‘simliklar tanasida selen ko‘p miqdorda yig‘iladi. O‘simlik tanasida to‘plangan
selen atomlari esa, oltingugurt birikmalariga o‘xshash selenli organik birikmalar hosil qiladi.
Lekin, bunday birikmalar hatto chorva hayvonlari uchun ham zararli bo‘lib, tarkibida selen
mavjud o‘simliklar bilan oziqlangan chorva go‘shtini iste’mol qilish ham odam salomatligiga
xatar tug‘diradi.
Shunga qaramay, selenning ham foydali jihatlari bisyor va uning ham qator qo‘llanish
sohalari mavjud. Xususan, selenni oyna tayyorlashda ishlatiladi. Bunda, erib turgan shishaga
oz miqdorda selen qo‘shilsa, u shishadagi tabiiy yashil rangni neytrallaydi va natijada, oyna
yanada tiniq va shaffof ko‘rinishga keladi. Agar shishaga yanada ko‘proq selen qo‘shilsa,
undan tayyorlangan oyna pushtidan to‘q-qizil ranggacha kirishi mumkin. Avtomobil va
velosipedlarga o‘rnatiladigan tunda nur qaytaruvchi stop-signal belgilarining to‘q-qizil rangi
aynan selen tufayli hosil qilinadi.
79
Selenning elektr tokini o‘tkazish xususiyati ham o‘ziga xosdir. Selen tokni yorug‘ joyda
yaxshiroq va qorong‘ulikda esa nisbatan yomon o‘tkazadi. Uning mazkur xossasi 1873-yilda
olim Uiloubi Smit tomonidan aniqlangan edi. Selenning mazkur ajoyib xususiyatidan
fotoelement
lar tayyorlashda foydalaniladi.
80
Do'stlaringiz bilan baham: |