Koinotning qurilish ashyolari

trioksidi
(SO
3
) hosil bo‘ladi. Oltingugurt 
trioksidini shuningdek oltingugurt gazi ham deyiladi. Oltingugurt gazi suvda oson va yaxshi 
eriydi. Uning suvda erishi jarayonida mazkur gaz molekulasiga suv molekulasi ham birika 
boshlaydi va natijada 
oltingugurt kislotasi
hosil bo‘ladi. Oltingugurt kislotasining molekulasi 
yettita atomdan iborat bo‘ladi: bitta oltingugurt, ikkita vodorod va to‘rtta kislorod atomlari 
(H
2
SO
4
). 
Oltingugurt kislotasi kuchli kislota bo‘lishi bilan birga, arzonligi evaziga ham eng ko‘p 
ishlatiladigan kislotalar qatorida yetakchilik qiladi. Statistiklar biror davlatning sanoat 
qudratini baholash uchun, uning yiliga necha tonna oltingugurt kislotasi iste’mol qilayotganiga 
e’tibor qaratish yetarli bo‘ladi deb ham hisoblaydilar. Oltingugurt kislotasi molekulalari suv 
molekulalari bilan oson birikadi va ushbu jarayonda katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. 
Lekin, mazkur jarayon birmuncha xatarlidir. Chunki, oltingugurt kislotasini suv bilan 
aralashtirish jarayonini haddan tashqari tezlashtirib yuborilsa, reaksiya o‘ta shiddatli tus olishi 
va ajralib chiqayotgan issiqlik miqdori keskin ortib ketishi mumkin. Bu esa, atrofga kuchli 
oltingugurt kislotasini sochib yuborishga moyil bo‘lgan qaynash va toshish jarayonini keltirib 
chiqaradi. Oltingugurt kislotasi esa, kuchli kislota bo‘lgan uchun, odam tanasiga tushsa, kuchli 
kimyoviy kuyishni keltirib chiqaradi. Agar ko‘zga tushsa, ko‘zlarning ko‘rish darajasini 
yomonlashtiradi va hatto ko‘rish qobiliyatini yo‘qotishgacha olib kelishi mumkin. Shu sababli 
ham, oltingugurt kislotasi bilan muomala qilishda o‘ta xushyor bo‘lish, hamda, belgilangan 
qoidalarga og‘ishmay amal qilish lozim va shart! 
Boshqa molekulalar bilan birikish jarayonida, oltingugurt kislotasi molekulasi ulardan 
vodorod yoki, kislorod atomlarini tortib olishi mumkin. Organik molekulalar bilan 
ta’sirlashganda oltingugurt kislotasi undagi vodorodni ham kislorodni ham tortib olishi hech 
gap emas. Bunday holatda, organik molekulada faqat uglerod atomi qoladi. Masalan, shakarga 
oltingugurt kislotasi tomizilsa, u qorayib, ko‘piklasha boshlaydi. Yog‘ochga oltingugurt 
kislotasi to‘kilsa, u ham asta-sekinlik bilan qorayib qoladi. Latta matolarni va qog‘ozni esa 
oltingugurt kislotasi juda tez yemiradi va o‘zi tushgan joyda teshik qoldiradi. Terini esa ushbu 
kislota kuchli kuydiradi.
Shunga qaramay, oltingugurt kislotasi zamonaviy sanoatda eng ko‘p iste’mol 
qilinadigan kimyoviy moddalardan biridir. Hozirgi zamon sanoat sivilizatsiyasi ushbu 
kislotasiz ishlay olmaydi. U metallarni tozalashdan boshlab, yoqilg‘ini tozalashda, o‘tkazgich 
simlar ishlab chiqarishda, hamda, kimyo sanoatining deyarli barcha yo‘nalishlarida juda keng 
ishlatiladi.

---

78 
Davriy jadvalda oltingugurtdan pastroqdagi 
52-raqamli katakchada unga juda o‘xshash bo‘lgan 
boshqa bir element – 
tellur
joylashgan. Tellur 
1782-yilda Avstriyalik kimyogar Yozef Myuller 
tomonidan kashf qilingan. Tellur - qadimgi 
Rimliklar 
afsonalaridagi 
Yer 
sayyorasi 
ma’budining nomidir. Elementga mazkur nomni 
1798-yilda nemis kimyogari Martin Genrix Klaport biriktirgan.
Keyinroq, 1817-yilda shved kimyogari Yens Yakob Berselius tomonidan 
oltingugurtning davriy jadvaldagi yana bir «qo‘shnisi» - 
selen
kashf etildi. Selen davriy 
jadvalda 34-katakda, ya’ni, oltingugurtning shundoqqina pastida joylashgan. Berselius ushbu 
ham elementga nom berishda qadimgi yunon afsonalariga murojaat etgan va uni yunonlarning 
Oy ma’budasi – Selen sharafiga nomlagan. Shu tariqa, oltingugurtdan pastdagi kataklarda 
ajoyib tasodifiy juftlik – Yer va Oy ketma-ketligi yuzaga kelgan edi.
Oltingugurt qatorida bo‘lgani bois selen va tellur ham oltingugurtnikiga o‘xshash 
birikmalar hosil qilishi ajablanarli emas. Oltingugurt atomi ikkita vodorod atomi bilan birikib 
serovodorod hosil qilgan singari, xuddi shu tarzda, selen atomi ham ikkita kislorod atomi bilan 
birikib 
selenovodorod
hosil qiladi. Selenovodorod serovodoroddan ham battar sassiq bo‘ladi. 
U sabzavotlarning irib, chirishidan hosil bo‘ladigan hid singari badbo‘y hid taratadi. Tellurning 
vodorod bilan xuddi shunday birikmasi – 
tellurovodorod 
esa undan ham battar qo‘lansa 
bo‘ladi. U achib, bijg‘ib ketgan sarimsoqpiyoz hidi singari sasiydi. Odatda, ushbu moddalar 
bilan bir necha daqiqa ish olib borgan odam kiyimlariga ularning o‘ta qo‘lansa hidi o‘tirib 
qoladi. Shu sababli ham, bu moddalar bilan ishlagan kimyogarlar jamoat joylariga 
chiqmaslikka, hamda, jamoat transportidan foydalanmaslikka harakat qiladilar 

.
Shimoliy Amerikaning ayrim hududlarida tuproqdagi selen miqdori boshqa 
joylardagidan ko‘ra ancha ko‘proq ekani aniqlangan. Shu sababli ham, bunday hududlarda 
o‘sadigan o‘simliklar tanasida selen ko‘p miqdorda yig‘iladi. O‘simlik tanasida to‘plangan 
selen atomlari esa, oltingugurt birikmalariga o‘xshash selenli organik birikmalar hosil qiladi. 
Lekin, bunday birikmalar hatto chorva hayvonlari uchun ham zararli bo‘lib, tarkibida selen 
mavjud o‘simliklar bilan oziqlangan chorva go‘shtini iste’mol qilish ham odam salomatligiga 
xatar tug‘diradi.
Shunga qaramay, selenning ham foydali jihatlari bisyor va uning ham qator qo‘llanish 
sohalari mavjud. Xususan, selenni oyna tayyorlashda ishlatiladi. Bunda, erib turgan shishaga 
oz miqdorda selen qo‘shilsa, u shishadagi tabiiy yashil rangni neytrallaydi va natijada, oyna 
yanada tiniq va shaffof ko‘rinishga keladi. Agar shishaga yanada ko‘proq selen qo‘shilsa, 
undan tayyorlangan oyna pushtidan to‘q-qizil ranggacha kirishi mumkin. Avtomobil va 
velosipedlarga o‘rnatiladigan tunda nur qaytaruvchi stop-signal belgilarining to‘q-qizil rangi 
aynan selen tufayli hosil qilinadi.

---

79 
Selenning elektr tokini o‘tkazish xususiyati ham o‘ziga xosdir. Selen tokni yorug‘ joyda 
yaxshiroq va qorong‘ulikda esa nisbatan yomon o‘tkazadi. Uning mazkur xossasi 1873-yilda 
olim Uiloubi Smit tomonidan aniqlangan edi. Selenning mazkur ajoyib xususiyatidan 
fotoelement
lar tayyorlashda foydalaniladi.

---

80