Koinotning qurilish ashyolari

oltingugurt dioksidi
(SO
2
) hosil qiladi. Oltingugurt dioksidi nomidan ham 
ma’lumki, bitta oltingugurt atomi va ikkita kislorod atomidan iborat bo‘ladi. U keskin o‘tkir 
hidli, bo‘g‘uvchi gaz bo‘ladi. Xonani dezinfeksiya qilish uchun oltingugurt qumoqlari 
tutatilganda, xonani albatta oltingugurt dioksidining mazkur o‘tkir noxush hidi qamrab olardi 
va u odamlarga juda yomon ta’sir qilardi. Lekin, o‘sha zamonlarda odamlar shunga chidashga 
majbur edilar. Chunki, ulardan kasallar yotgan xonani zararsizlantirish uchun boshqa 
samaraliroq usul bo‘lmagan. Oltingugurt dioksidi qanchalik sassiq bo‘lmasin, lekin, sof 
holdagi oltingugurt o‘zi hidga ega emas.
Oltingugurt dioksidi odatda oltingugurt yonganda, yoki eriganda hosil bo‘ladi. 
Oltingugurtni har doim ham odamlar o‘zi ataylab yoqishmaydi. Yuqorida, Yer qa’rida 
oltingugurt miqdori anchagina ko‘p ekanini eslab o‘tgandik. O‘sha chuqur yer qatlamlarida 
to‘planib qolgan oltingugurt konlari yaqinida Yer mantiyasining tektonik faolligi yuzaga kelsa, 
ya’ni, vulqonlarning ildiziga yaqin joylarda katta oltingugurt miqdorlari mavjud bo‘lsa, vulqon 
faolligi yuzaga kelgan paytlarda oltingugurt dioksidi yer qa’ridan ham atmosferaga ko‘tarila 
boshlaydi. Masalan, Sitsiliya orolidagi vulqonlar yaqinida oltingugurt dioksidining o‘tkir 
hidini darhol payqash mumkin.
Oltingugurt dioksididan tashqari oltingugurtning yana boshqa ko‘plab birikmalari 
mavjudki, ular ham hidining xushbo‘yligi bilan maqtana olmaydi. Oltingugurtning deyarli 
barcha birikmalari qandaydir sassiq, qo‘lansa hidga ega bo‘ladi, yoki, umuman hidsiz bo‘ladi. 

---

75 
Ko‘pchilikka yoqmaydigan sarimsoqpiyozning hidi, yoki, oddiy piyozning hidi ham, uning 
tarkibidagi oltingugurt moddasi bilan bog‘liq bo‘ladi. Shuningdek, xantal va rediskaning hidi 
ham undagi oltingugurt moddasi bilan bog‘liq bo‘ladi.
Qo‘lansa hidli va tarkibida oltingugurt tutadigan moddalar umumiy tarzda 
merkaptanlar
deyiladi. Birinchi jahon urushi paytida tomonlar bir-biriga nisbatan qo‘llagan 
eng zaharli gazlardan biri 
xantal gazi
deb atalgan. Aslida-ku, bu gaz ham emas, balki 
uchuvchan suyuqlik bo‘lib, hidi sarimsoqpiyozning o‘ta qo‘lansa hidiga o‘xshash bo‘lgan. 
Tarix darsliklarida ushbu gazni «iprit» tarzida qayd etiladi. Uning kimyoviy formulasi esa 
C
4
H
8
Cl
2
S shaklida keltiriladi. Ushbu gaz undan nafas olgan odamga o‘ta bo‘g‘uvchi salbiy 
ta’sir ko‘rsatib, ko‘rish organlarini ham zararlagan. Uning suyuq holda teriga kelib tushishidan 
esa, uzoq vaqt qichishib azob beradigan va o‘ta sekin bitadigan yara-shishlar hosil bo‘lgan.
Lekin, ushbu bayon qilinganlar orqali oltingugurt hayot uchun xavfli modda ekan degan 
xulosa chiqarmaslik kerak. Chunki, oltingugurt hayot uchun g‘oyat zarur bo‘lgan vitaminlar 
tarkibida, shuningdek, penitsillinda, sulfanilamid preparatlarida, hamda, maishiy turmushda 
ishlatiladigan bo‘yoq moddalar tarkibida bo‘ladi. Shuningdek, barcha turdagi tirik 
to‘qimalarda albatta oltingugurt birikmalari mavjud bo‘ladi.
Yaxshiyamki, odam organizmida mavjud bo‘ladigan oltingugurt birikmalari hidga ega 
emas. Biroq, muayyan sharoitlarda ular ham hidlanib qolishi hech gap emas. Terida, soch 
tolalarida va qushlarning patida oltingugurt birikmalari ko‘p bo‘ladi. Siz so‘yilgan tovuq, 
o‘rdak, yoki g‘oz patini kuydirib tozalash jarayonini ko‘rgan bo‘lsangiz kerak. O‘sha kuydirish 
jarayonida atrofga tarqaladigan hid aynan patlardagi oltingugurt birikmalaridan taraladi. Soch 
kuyganda ham shunga o‘xshash hid chiqadi va u hid ham sochdagi oltingugurt birikmalari 
tufayli yuzaga keladi.
Tuxum ham tarkiban oltingugurt va uning birikmalariga boy bo‘ladi. Tuxum eskirgani 
sari undagi mazkur oltingugurt birikmalari nisbatan sodda molekulalarga parchalandi. Shu 
jarayonda, tarkibi bir atom oltingugurt va ikki atom vodoroddan iborat