Koinotning qurilish ashyolari

ftoridlar
ga boy ekan. Ftoridlar bu – 
ftorning yana biror boshqa element bilan birikmalarining umumiy nomidir.
Tishlarda ham oz miqdorda ftoridlar mavjud bo‘ladi. Olimlar tishlarni mustahkam 
qilishda ftoridlarning ahamiyatini sinchiklab o‘rgana boshlashdi va ozuqa tarkibiga oz-ozdan 
ftoridlar qo‘shish orqali aholining tish salomatligini yaxshilash mumkinligi ustida izlanishga 
kirishishdi. Ftoridlar alohida, mustaqil holda odamga zaharli ta’sir qiladi. Shu sababli ham bu 
boradagi tadqiqotlar o‘ta ehtiyotkorona olib boriladi va bu boradagi amaliy natijalarni tezkor 
kutish to‘g‘ri emas. Shunga qaramay, Amerikaning ba’zi yirik shaharlarida ichimlik suviga 
juda-juda ftoridlar qo‘shib berilishi yo‘lga qo‘yilgan.

---

69 
Ftor bilan vodorod birikma hosil qilishi natijasida 
ftorovodorod
moddasi paydo bo‘ladi. 
Ftorovodorod ham gaz modda bo‘lib, uning qiziq jihati shuki, u kremniyli birikmalarni 
parchalay oladigan kam sonli moddalardan biridir. Bunda 
kremniy tetraftorid
moddasi hosil 
bo‘ladi. Bu gaz tarkibida kremniy mavjud bo‘lgan moddaga birikib, uning sirtidan tezkor uchib 
ketadi. Shundan keyin, kremniyli modda sirti xuddi yedirib yuborilgandek, g‘adir-budir bo‘lib 
qoladi. Yaxshi bilasizki, shisha tarkibida ham kremniy mavjud bo‘ladi. Shisha sirtiga 
ftorovodorod bilan ta’sir qilinsa, uning sirti g‘adir-budir va xira tortib qoladi. Bundan esa turli 
maqsadlarda foydalanish mumkin. Masalan, shisha oyna yuzasiga avval mum surtiladi (mum 
ftorovodorodga ta’sirlanmaydi). Keyin esa, mumni pichoq yoki boshqa asbob bilan o‘yib, gul, 
naqshlar, yoki, harflar chizib olinadi. O‘sha chizib olingan naqsh va harflar o‘rnidagi mum 
sidirib tashlanadi va o‘sha joyda shisha yaltillab ko‘rinib turadi. Keyin shu yuzaga 
ftorovodorod yuboriladi. Shishaning mum bilan qoplangan joylari o‘zining shaffof va silliq 
holatini saqlaydi. Mum sidirib olingan joylari, ya’ni, naqshlar va harflar chizilgan joylari esa 
xira tortib, g‘adir-budir ko‘rinishga keladi. Shisha oyna sirtiga shu tariqa naqshlar chiziladi va 
so‘zlar yoziladi. Siz bunday oynalarni albatta ko‘rgansiz. Masalan, ofislarda xona eshiklaridagi 
oynaga shunday tarzda xona egasining ismi-sharifi va lavozimi yozib qo‘yilishi mumkin.
Ftor atomining o‘lchami juda kichik bo‘lgani uchun, vodorod atomi siqqan joyga ftor 
atomi ham sig‘averadi. Shu sababli, u uglevodorod birikmalardagi vodorod atomining o‘rniga 
kirib olishi va uning joyini egallashi mumkin. Bunda, ftor atomlari boshqa atomlar bilan 
vodoroddan ham mustahkamroq birikadi. Natijada, o‘ta inert modda bo‘lgan 
ftorouglerod
moddasi hosil bo‘ladi. Ushbu modda yonmaydi, havo va suv bilan ham ta’sirlashmaydi. U hatto 
ftorning o‘zi bilan ham ta’sirlashmaydi. Bu moddadan elektr tokidan izolyatsiyalovchi 
materiallar tayyorlanadi. Ftorouglerodning tijorat nomi 
teflon
bo‘lib, siz uni shu nom orqali 
ham tanib olishingiz mumkin. Teflon juda yirik ftorouglerod molekulalardan iborat material 
bo‘lib, u faqat uglerod va ftor atomlaridan tarkib topgan bo‘ladi.
Ftorli birikmalar ichida eng qiziqarlilaridan biri 
freon
moddasidir. Uning molekulasida 
bitta uglerod atomiga birikkan ikkitada xlor va ftor atomlari mavjud bo‘ladi. Freon ham gaz 
modda bo‘lib, u ‒33 ℃ da suyuqlanadi. Ammiak ham taxminan shu haroratda suyuqlanadi. 
Shu sababli, freon ammiak o‘rniga xladagent sifatida qo‘llanishi mumkin. Ammiakka nisbatan 
freonning qator afzallik jihatlari mavjud. Eng birinchi afzallik jihati shuki, ammiakdan farqli 
o‘laroq, freon zaharli emas va hidsizdir. Shu sababli, mabodo sovutgichdan freon tashqariga 
chiqib ketsa ham, bu odamlar uchun ziyon keltirmaydi. Shu sababli ham, maishiy muzlatgich 
va konditsionerlarda ammiak emas, aynan freon ishlatiladi.
BROM VA YOD 
Davriy jadvalda xlordan pastdagi katakni egallagan 35-raqamli 
galogen 
brom
deb nomlanish olgan. Bu odatiy xona haroratida ham 
suyuq holda bo‘ladigan kam sonli moddalardan biri bo‘lib, qo‘ng‘ir-
qizg‘ish tusda bo‘ladi. Brom ham uchuvchan suyuqlik bo‘lib, atiga 59 
℃ qaynaydi va bug‘lana boshlaydi. Jarayonda anchayin chiroyli qirmizi 
rangli bug‘ hosil bo‘ladi. Agar siz shisha idishga brom solib, shunchaki 
xonada qoldirsangiz, shisha ichida brom bug‘lari to‘planishi tufayli, 

---

70 
ajoyib qizil gaz to‘planganini ko‘rasiz. Biroq, brom bug‘lari chiroyli bo‘lgani bilan, lekin juda 
sassiq, qo‘lansa hidi bilan odamni ranjitadi. Uning hidi hamma yoqqa o‘rnab qoladi va odamga 
yoqimsiz ta’sir qiladi. Element nomi ham o‘zi shundan kelib chiqqan. Brom – yunonchada 
«qo‘lansa» va «sassiq» degan ma’nolarni anglatadi. 
Garchi brom ftor va xlorchalik zaharli bo‘lmasa-da, lekin, baribir uning ham o‘ziga 
yarasha zarari mavjud. Ayniqsa, u nafas bilan o‘pkaga kirganda va teriga tushganida kuchli 
zarar yetkazadi. Brom bilan muomala qilganda xushyor bo‘lish kerak. Kimyogarlar bromdan 
foydalanishda avval uni suvda eritib oladilar. Brom suvda unchalik ham yaxshi erimaydi. 
Lekin, u bilan muomala qilishda xavfsizlik nuqtai nazaridan bu eng yaxshi uslub bo‘ladi. Suvda 
brom eritilsa, yorqin qizil rangli