Koinotning qurilish ashyolari

bromli suv
hosil bo‘ladi. 
Yer sharoitida brom xlor va ftordan ko‘ra kamroq. Sayyoramizda brom miqdori ftor 
miqdoridan taxminan 100 marta, xlor miqdoridan esa deyarli 200 marta kam. Tabiatda mavjud 
bromning asosiy qismi dengiz suvida erigan 
bromidlar
(ya’ni, bromning biror boshqa element 
bilan birikmasi) ko‘rinishida jamlangan. Bromni dastavval aynan dengiz suvi tarkibidan kashf 
etilgan edi. Bu ishni 1826-yilda farang kimyogari Antuan Jerom Balar amalga oshirgan. U 
dengiz suvidan xloridlarni chiqarib tashlab, qoldiq qattiq moddalarni tekshirib chiqqan va 
natijada bromni ochgan edi. Dengiz suvida bromidlar miqdori xloridlar miqdoridan 500 marta 
kamroq.
Aslida okean suvlarida Mendeleyev davriy jadvalidagi barcha elementlar mavjud va 
shu sababli, istalgan elementni dengiz suvidan ajratib olish mumkin. Biroq, masala shundaki, 
dengiz suvidan muayyan elementni ajratib olish uchun qancha vaqt, energiya va harakat 
sarflash kerakligiga ko‘p narsa bog‘liq. Va ko‘pincha, dengiz suvidan u yoki bu elementni 
ajratib olish hech qanday ma’noga ega bo‘lmaydi. Chunki, sarflangan sayi-harakat o‘zini 
mutlaqo oqlamaydi. Masalan, dengiz suvida millionlab tonna oltin mavjud. Lekin, uni 
dengizdan ajratib olish texnologiyasi shu darajada qimmat jarayonki, olingan oltin foyda 
keltirish tugul, hatto sarf-xarajatni ham hech qanaqasiga qoplamaydi. 
Lekin, elementlar ichida dengiz suvidan ajratib olish arzonroq bo‘lgan kam sonli 
elementlardan biri aynan bromdir. Taxminan 600 m
3
dengiz suvidan 1 kg brom olish mumkin. 
Ichki dengizlarning qurib borishi jarayonida esa yanada ko‘proq brom olsa bo‘ladi. 
Shuningdek, bir zamonlar qurib bitgan dengizlar o‘rnidan ham brom topish mumkin. Tabiatda 
brom ham aylanib yuradi. Tuproqlar tarkibidagi bromni daryolar suvlari muntazam yuvib ketib, 
okeanlarga olib borib to‘kadi. Dengiz va okeanlar suvlari esa bromning bitmas-tuganmas 
manbai sanaladi.
Brom asosan, 
etilendibromid 
nomli organik birikma olish uchun qo‘llaniladi. Ushbu 
birikma benzin tarkibiga qo‘shiladi va avtomobil dvigatelining xizmat muddatini uzaytiradi. 
Tibbiyotda bromidlar odatda 
tinchlantiruvchi dori vositalari
tarkibida keng qo‘llaniladi. Lekin, 
bunday vositalarni uzoq vaqt davomida qabul qilish, ularga nisbatan o‘rganib qolish va hattoki, 
ruju’ qo‘yish holatini yuzaga keltirishi mumkin. Shu sababli ham, bromidlarni qabul qilishda 
faqat va faqat vrach ko‘rsatmasi asosida ish tutish lozim.

---

71 
Xlor, ftor va brom qatoridagi yana bir galogen – 
yod
elementidir. 
U davriy jadvalda 53-raqam ostida joylashgan. Yod qo‘ng‘ir qoramtir-
kulrang modda bo‘lib, 185 ℃ da bug‘lanadi va natijada chiroyli 
binafsharang gaz ko‘rinishiga o‘tadi. Element nomi ham uning aynan 
shu holatdagi rangidan kelib chiqqan. Ya’ni, yunonlar binafsharangni 
ioeides
deb nomlashgan.
Galogenlar ichida yod eng past faollikka ega elementdir. Lekin, 
u bakteriyalarni o‘ldirishda eng yaxshi vositalardan biridir. Shu sababli ham vrachlar ochiq 
yaralarga yod eritmasi surtishni tavsiya qilishadi. Yodning o‘zi suvda qiyin eriydi. Shu sababli 
ham, tibbiyotda qo‘llaniladigan yod suv va spirt aralashmasida eritiladi. Eritmani siz o‘zingiz 
ham ko‘p marta ko‘rgan bo‘lsangiz kerak. Bu qo‘ng‘ir-jigarrang tusdagi suyuqlik bo‘lib, unda 
odatda 7% miqdorda yod mavjud bo‘ladi.
Yod eritmasi ochiq yaraga surtilganda tez bug‘lanadi va yaraning yiringlab ketishini 
oldini oladi. Ya’ni, yod- 
antiseptik
moddadir. Lekin, yara ustidan bint bog‘lab qo‘yilsa, undagi 
yodning uchib ketishi qiyinlashadi. Bu esa, yara atrofidagi terining kimyoviy kuyishini keltirib 
chiqarishi mumkin. Shu sababli ham, yod surtilgan yaralarni bint bilan bog‘lamaslik kerak. 
Agar bog‘lamasa bo‘lmaydigan yara bo‘lsa, unga yod emas, balki, boshqa, nisbatan 
yumshoqroq antiseptik qo‘llash lozim.
Yodoform
ham antiseptik modda bo‘lib, uning molekulasida bit atom kremniy, bir atom 
vodorod va uch atom yod mavjud bo‘ladi. Nomidan ham va tuzilishidan ham siz uning 
xloroform bilan o‘xshashligini sezgan bo‘lsangiz kerak. Yodoform sariq rangli kukun shaklida 
bo‘ladi va u ham, yaralarni zararsizlantirish uchun yara ustiga sepiladi. Vrach kabinetidagi 
o‘ziga xos turadigan hid odatda aynan shu yodoform hidi bo‘ladi.
Yod shuningdek salomatlik uchun ham muhim element sanaladi. Odam organizmida 
ham juda-juda oz miqdorda bo‘lsa-da, har holda yod mavjud. O‘rta yoshli odam organizmida 
taxminan 0,05 gramm yod bo‘ladi. Ushbu miqdorining asosiy qismi, kekirdakdan yuqoriroqda, 
bo‘yin va jag‘ tutashgan joyda joylashadigan 
qalqonsimon bez
da yig‘ilgan bo‘ladi. Ushbu bez 
organizmdagi ovqat hazm bo‘lish jarayonlarini va energiya ajralib chiqishi jarayonini nazorat 
qiladi. Bunda qalqonsimon bez muayyan turkum yodli birikmalardan – yodotironinlardan 
foydalanadi. Agar organizmda yod yetishmovchiligi yuzaga kelsa, qalqonsimon bez shishib 
ketadi va tomoq va jag‘ aralash 
buqoq 
hosil bo‘ladi.
Siz agar, organizmga yod shu darajada oz miqdorda kerak bo‘lsa, unda yod 
yetishmovchiligi unchalik ham jiddiy xavf tug‘dirmasa kerak degan xayolga borgan bo‘lsangiz 
kerak. Lekin, organizmga ushbu juda oz miqdordagi yod ham juda-juda zarur. Tabiatda esa 
yod ancha kamyob element sanaladi. Ba’zi joylarda yod mahalliy sharoitda (masalan, tuproqda 
yoki suvda) umuman yo‘q. Natijada, o‘sha joylarda yashovchi aholi, o‘simliklar va hayvonlar 
organizmda yodga bo‘lgan talab muntazam qondirilmay qoladi. Aynan shunday hudud 
aholisida buqoq kasalligi ko‘proq uchraydi.
Buning oldini olish uchun esa, aholi kundalik iste’mol qiladigan mahsulotlar tarkibiga 
oz-oz miqdordan yod qo‘shish orqali muammoni hal qilish mumkin. Ba’zi mamlakatlarda 

---

72 
yodni ichimlik suviga oz miqdorda qo‘shish orqali bu masalani hal qilishgan bo‘lsa, boshqa 
mamlakatlarda yod osh tuzi tarkibiga qo‘shib sotiladi. Umuman olganda, osh tuzini yodlash va 
yodlangan tuzni iste’mol qilish yaxshiroq samara berishi kuzatilgan.
Dengiz suvidagi yod miqdori undagi brom miqdoridan ham kamroq. 4000 m
3
dengiz 
suvidan atiga 30 gramm yod olish mumkin. Shu sababli, dengiz suvidan yod ajratib olish 
favqulodda qimmatga tushadi. Lekin, yod baribir asosan dengizdan olinadi. Bunda, suvning 
o‘zidan emas, balki, dengizda yashovchi organizmlar tanasida to‘planadigan yodga e’tibor 
qaratiladi. Yod ayniqsa dengiz suvo‘tlari tanasida ko‘p to‘planadi. Masalan, laminariya nomli 
suvo‘tini terib, uni quritilsa, undan yaxshigina miqdorda yod olish mumkin. 1 tonna 
laminariyadan 6 kg atrofida yod olsa bo‘ladi. Bu yod olishning eng maqbul usuli sanaladi.
Yodni aynan shunga o‘xshash suvo‘tlarining kimyoviy tarkibini o‘rganish jarayonida 
kashf qilingan. Bu ishni 1811-yilda farang kimyogari Bernar Kurtua amalga oshirgan edi.
Dengiz sohillarida yashovchi aholining quruqlik ichkarisida yashovchi aholiga nisbatan 
kamroq buqoq bo‘lishi avvaldan kuzatilgan edi. Buning sababi ham yod bilan bog‘liq ekanini 
olimlar ancha keyin fahmlashgan. Ma’lum bo‘lishicha, dengiz sohili yaqinida shamollar va 
dengiz suvi ta’sirida mahalliy tuproq yodga boy bo‘lib qolar ekan. Natijada bunday tuproqda 
o‘sgan o‘simliklar o‘ziga kerakli yodni o‘zlashtirib, tanasida ham yod to‘plashi ma’lum 
bo‘lgan. Bunday o‘simliklardan oziqlangan boshqa hayvonlar ham yodga bo‘lgan ehtiyojni 
oson qondira oladi. Mahalliy aholi esa, avvalo dengiz mahsulotlarini – baliq, qisqichbaqa va 
ho kazolarni ko‘p iste’mol qilgani uchun, qolaversa, yodga to‘yingan o‘simliklarni ham 
iste’mol qilgani uchun, organizmdagi yodga bo‘lgan talabni bemalol oson qondira oladi.
Boshqa galogenlar haqidagi hikoyalarda aytilganidek, yodni ham qurib bitgan dengizlar 
o‘rnidan qazib olish mumkin. Xususan, Chilidagi qurigan dengiz o‘rnida nitratlar olingan 
joydan yod ham ko‘p miqdorda olingan. Shuningdek, neft quduqlari atrofida to‘planib 
qoladigan gurunt suvlari tarkibidan ham odatda yod topiladi.
Yodning azot bilan birikmasi ko‘rinishidagi 
azot triyodid
moddasi eng qiziqarli va shu 
bilan birga, eng xavfli moddalardan sanaladi. Azot triyodid molekulasi bir dona azot atomiga 
uchta yod atomi bog‘langan ko‘rinishda bo‘ladi. U eng oson portlovchi moddalar sirasiga 
kiradi. Qoramtir-qo‘ng‘ir rangdagi ushbu moddaga arzimagan mexanik ta’sir ko‘rsatilsa, 
masalan, soch tolasi bilan tegib ketilsa ham, u qattiq gumburlagan ovoz bilan kuchli portlaydi.

---

73