Koinotning qurilish ashyolari

fosfor kislotasi
hosil bo‘ladi. Sanoat ishlab 
chiqarilishi hajmiga ko‘ra fosfor kislotasi faqat oltingugurt kislotasidan keyingi o‘rinda turadi. 
Fosfor kislotasining boshqa elementlar atomlari bilan birikishi natijasida hosil bo‘ladigan 
moddalarni fosfatlar deyiladi.
Fosforni birinchi marta siydik tarkibidan olinganini yuqorida ham aytib o‘tdik. Bu 
faktga asosan sizda, demak fosfor tirik organizmlar tanasida mavjud bo‘lar ekanda! – degan 
fikr paydo bo‘lgan bo‘lsa kerak. Albatta. Fosfor – hayot uchun muhim elementlardan biridir. 
Odam organizmida fosfatlar ko‘rinishida doimo fosfor elementi mavjud bo‘ladi. 
Odamning ham, shuningdek, fildan tortib sichqongacha bo‘lgan boshqa hayvonlarning 
ham suyaklari asosan fosfatlardan tashkil topgan bo‘ladi. Suyaklar tarkibidagi mazkur fosfatlar 
fizik xossalariga ko‘ra oddiy toshlarga, yoki, gidroksiapatitlarga o‘xshab ketadi. Albatta, bu 
gap suyaklarning qattiq, ya'ni, «minerallashgan» qismiga taaluqlidir. Suyaklarda shuningdek, 
fosfatlardan tashqari boshqa murakkab organik molekulalar mavjudki, ularni toshlarda ham, 
gidroksiapatitlarda ham uchratmaysiz. Mazkur murakkab organik molekulalar tufayli 
suyaklarimiz zich va pishiq, ayni damda, zarbalarga juda bardoshli bo‘lib turadi. 
Suyaklarimizdagi o‘sha organik molekulalar tufayli odam skleti, masalan oddiy toshni 
pachoqlab tashlashga qodir zo‘riqishlarga ham bardosh bera oladi. Agar suyak faqat 
fosfatlardan iborat bo‘lganida, sklet ancha mo‘rt va egiluvchanligi ham kamroq bo‘lgan bo‘lur 
edi. Yosh kattalashgan sari, odam suyaklarida fosfatlar miqdori ko‘payib, murakkab organik 
molekulalar esa kamayib boradi. Natijada suyaklar mo‘rtlashib qoladi. Shu sababli ham katta 
yoshli keksalarning suyagi oson sinadigan bo‘lib qoladi. 

---

82 
Fosfatlar shuningdek organizmning yumshoq to‘qimalari tarkibida ham mavjud 
bo‘ladi. Organizm oziq-ovqat mahsulotlarini o‘zlashtirayotganida, ulardan olinayotgan 
energiya miqdorini maxsus fosfatlar ko‘rinishida to‘playdi va o‘zlashtiradi. Fosfatlarning bu 
turi 
yuqori kaloriyali fosfatlar
deyiladi. Bunday fosfatlari o‘zida energiyani yaxshi saqlay oladi 
va zarur paytda juda oson parchalanib, kerakli energiya miqdorini ajratib chiqaradi. Biz 
qachonki qo‘llarimizni siqqanimizda, biror narsani gapirganimizda, suzganimizda va ho kazo, 
istalgan harakatni amalga oshirganimizda, ushbu harakat uchun energiyani organizmimiz 
aynan yuqori kaloriyali fosfatlarni parchalash hisobiga yetkazib beradi.
Yerda yashovchi tirik organizmlarning barchasi yashashi uchun fosfatlarga ehtiyoj 
sezadi. Shu jumladan o‘simliklar ham. O‘simliklarga fosfatlar o‘g‘itlar orqali ta’minlanadi. 
Tarkibida eng ko‘p fosfat tutuvchi o‘g‘it bu 
superfosfat
(Ca(H
2
PO
4
)
2
·H
2
O) hisoblanadi.
Xabaringiz bo‘lsa, suv ostida parchalanadigan o‘simliklar qoldiqlaridan metan ajralib 
chiqadi. xuddi shunga o‘xshab, suv ostidagi parchalanish jarayonida, o‘simliklar tanasida 
mavjud bo‘lgan fosfor tufayli 
fosfin
(PH
3
) ham ajralib chiqadi. Fosfin juda qo‘lansa hidli, 
rangsiz va zaharli gaz bo‘lib, irigan baliq hidini eslatadi. Fosfin oddiy sharoitda ochiq havoda 
o‘z-o‘zidan yonadi. Botqoqlik va ko‘lmaklar ko‘p bo‘lgan qalin chakalakzor-o‘rmonlarda 
shom g‘ira-shirasiga yaqin va tunda havoda fosfin yonishidan hosil bo‘ladigan juda xira 
yog‘duni kuzatish mumkin. O‘rmonlarda yashovchi qadimgi odamlar bunday yorug‘likni 
«sharpalar yog‘dusi» deb ishonishgan. Chunki, qorong‘u o‘rmonda adashib qolgan odamlar, 
o‘rmonning ichkarisidan ko‘rinayotgan bunday yorug‘likni mash’ala ko‘tarib kelayotgan odam 
deb o‘ylashgan va o‘sha tomonga yura boshlashgan. Lekin bu xuddi sahrodagi sarob singari 
aldamchi narsa bo‘lib chiqqan. Ko‘pincha odamlar bunday sharpa yorug‘likka aldanib battar 
adashib qolishgan va juda achinarli oqibatlarga giriftor bo‘lishgan.
Fosfatlar shuningdek hayvon va parrandalarning go‘ngi tarkibidan ham ko‘p miqdorda 
mavjud bo‘ladi. Peru mamlakatining sohil bo‘yida yashovchi millionlab dengiz qushlaridan 
qoladigan go‘ngni mahalliy aholi 
guano
deb ataydi. Uning tarkibida fosforning juda ko‘pligi 
tufayli, qimmatbaho o‘g‘it hisoblanadi.
Tarkibida fosfor tutadigan ayrim gazlar odam va hayvonlarning asab tizimiga salbiy 
ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga ega. Ularni