Klinik dietologiya va nutrisiologiya

O‘tkir va surunkali buyrak etishmovchiligida dietoterapiya  
Surunkali  buyrak  etis hmovchiligi  surunkali  glome rulonefrit,  
pielonefrit, buyrak-tos h kasalligi, plronefroz, qandli diabet, ge morragik 
vas kulit,  amilidoz  kabi  buyrak  kasalliklarining  asorati  s ifatida  kelib 
chiqadi. Shuningdek, gipertoniya kas alligi, ateroskleroz, kollagenozlar,  
surunkali 
yurak 
etis hmovch iligikasalliklarida 
ha m 
buyrak 
etis hmovchiligining  u  yoki  budarajas i  kuzatiladi.  Bunda  buyrak 
o‘zining 
funktsiyasini 
bajara 
olmaydi, 
qonda 
qoldid 
azot 
ko‘payadi(azotemiya), tuz-suv almashinuvi buziladi, kislota-asos holati 
o‘zgaradi. 

---

204 
 
   O‘tkir  buyrak  etis hmovchiligi  s imob,  qo‘rg‘os hin,  s ule ma,  sirka 
kislotasi,  barbituratlardan  zaharlanganda  va  o‘tkir  infektsiyalarda 
kuzatilis hi  mumkin.  Bunda  buyrakda  qon  aylanis hi  buzilib,  oliguriya 
yoki anuriya natijasida uremiya paydo bo‘ladi.   
  Surunkali  buyrak  etis hmovchiligining  kechis hida  3  ta  bosqichni 
ajratish mumkin: boshlang‘ich, klinik ifodalangan va oxirgi (terminal). 
Parhez  ovqatlanis hda  ana  s hu  bosqichlar  hisobga  olinadi.  Bunday  be -
morlarga  parhezda  oqs illar  cheklanadi,  tuz  va  suv  miqd ori  bemo r 
ahvoliga  (s his hlar,  buyrakning  s iydik  ajratis h  funkts iyas i  holati)  qarab 
belgilanadi.  Ratsionning  kaloriyasi  asosan  yog‘lar  va  karbonsuvlar 
hisobiga  to‘ldiriladi.  Qabul  qilinadigan  suyuqlik  miqdorn  bir  kun 
oldingi  bemor  s iydigi  miqdoridan  400  ml  ortiq  bo‘lis hi  kerak.  Ovqat 
tuzs iz tayyorlanadi.   
  Kasallikning  bos hlang‘ ich  bosqichida  7 -son  parhez  dasturxon 
to‘g‘ri  keladi  Kasallikning  klinik  ifodalangan  bosqichida  bemorning 
ahvoliga  qarab,  7a -  yoki  7b -son  parhez  das turxonlar  belgilanadi.  B u 
parhezlar da oqs illar miqdori juda cheklangan. 7a - parhezda oqs illar -20 
g    (s hundan  70 -75%  i  hayvon  oqs ili) ,  7b -  parhezda  -40  g  (s huning  70  -
75 % i hayvon oqsili). Bemor oqsil miqdori juda kam bo‘lgan 7a - parhez 
dasturxonda  ahvoli  bir  oz  yaxshilanguncha,  ya’ni  azot emiya  kamayib, 
qondagi  elektrolitlar  me’yoriga  qaytib,  buyrakning  ekskretor 
funktsiyasi  ko‘payguncha  bo‘ladi.  Keyin  bemor  7b -  parhezga 
o‘tkaziladi.  Gohida  bu  holat  1-2  oyga  cho‘zilishi  mumkin.  Lekin  bu 
parhezni  bemorga  uzoq  vaqt  berib  bo‘lmaydi.  Shuning  uc hun  bunday 
hollarda  bemorni  7b -  son  parhezga  vaqti-vaqti  bilan  o‘tkazib  turis hga 
to‘g‘ri  keladi.  7a-  parhezda  bo‘lgan  davrda  bemor  qo‘liga  2 -4  gr  osh 
tuzini har zamonda berib turis h ha m azotemiyani ka maytiris hi mumkin.  
Mabodo  shishlar  paydo  bo‘lib  qolsa,  t uz  berishni  to‘xtatish  kerak. 
Parhezda  karbons uvln  engillas htiruvchi  kunlar  (guruchli  va  ko mpotli,  
kartos hkali,  uzumli  va  b.)  dan  ham  unumli  foydalanis h  zarur.  Ular 
metabolik ats idozni  va azote miyani kamaytiradi.  
  Azote miya  va  nefrotik  s indrom  bilan  kechad igan  buyrak 
etis hmovchiligida kartos hkali parhez dasturxonni tavs iya etis h mumk in.  
Bu  parhezda  oqs il  juda  ka m  (18 -20  gr),  lekin  unda  yog‘ lar,  
karbonsuvlar, osh tuzi, organizm uchun juda zarur bo‘lgan, almashtirib 
bo‘lmaydigan aminokislotalar etarli miqdord a bo‘ladi. 
  «Sun’ iy buyrak» apparati yorda mida ge modializda bo‘ lgan buyrak 
etis hmovchiligiiing  oxirgi  bosqichidagi  be morlar  uchun  7g -son  parhez 
dasturxon  tavsiya  eti¬ladi.  Tayinlashdan  maqsad -og‘ir  buyrak 
etis hmovchiligidagi 
moddalar 
almas hinuvini 
hisobga 
olis h 
va 
gemodializning yomon ta’sirini kamaytirish.  
  7g-son  parhez  dasturxonida  oqs illar  o‘rtacha  cheklangan  bo‘ lib,  
erkin s uyuqliklar sezilarli va os h tuzi keskin kamaytiriladi. Rats ionning 
kaloriyasi  yog‘lar  va  karbonsuvlar  hisobiga  qoplanadi.  Ovqat  va  non 

---

205 
 
tuzs iz  tayyorlanadi.  Lekin  s his hlar  va  gipertenziya  kuzatilmas a 
bemorga 2-3 gr os h tuzi beriladi.  Sutli va kaliy ko‘p bo‘ lgan mahs ulotlar 
cheklanadi.  Oqvatlanis h  tartibi  –  6  mahal.  Tarkibi  va  kaloriyas i.  
Oqs illar-60  gr  (s hundan  75%  hayvon  oqs ili),  yog‘ lar-100-110  gr 
(shuning  uchdan  biri  o‘simlik  yog‘i),  karbonsuvlar -400-450  gr  (qand 
100 
gr 
gacha), 
kaloriyas i 
-2800-2900 
kkal. 
Natriy 
xlorid 
mahs ulotlardagidan  tas hqari  2 -3  gr  berilis hi  mumk in.  Kaliy  tuzi -2,5  gr 
dan os hmas ligi kerak. Erkin s uyuqlik -0,7-0,8  l.  
  Ovqat  tayyorlas h  us uli.  Odatdagidek,  go‘s ht  va  baliq  qaynatib 
pishiriladi.  Ovqatning  ta’ mini  limon  kislotasi,  souslar  bilan 
yaxs hilanadi.  
  Beriladigan  mahs ulotlar  va tao mlar:  150 -200  g II-sort bug‘ doy  va 
qora  undan  non  (tuzs iz),  250  g  miqorida  qaynatma   s hurvalar 
(sabzavotli),  yormali  va  sutli  taomlar  juda  kam  beriladi,  go‘sht  va 
baliqning  bo‘laklangan  yoki  qiymalanganining  qaynatilgani,  qaytib 
dimlanlangani  yoki  ozgina  engil  qovurilgani.  Sut  va  s ut  mahs ulotlar i 
juda  kam  beriladi  (bir  kunga  140  gr,  25  gr   tvorog,  140  gr  s metana).  
Tuxum  bir  kunga  2 -3  dona  (chala  pis hgani),  yor malardan  guruch.  
Sabzavotlar  bir  kunga  400  gr,  kartos hka  300  gr  gacha  beriladi  va 
ulardan  har  xil  salatlar  tayyorlanadi  mevalarning  hamma  turlari,  
suyuqroq  choy,  kofe,  na’matak  suvi,  k epak  ivitmasi,  har  xil  sabzavotli 
va  mevali s harbatlar.  
  Tavs iya  etilmaydi.  Oq  un  va  1 -navli  undan  tayyorlangan  non  va 
non  mahsulotlari,  go‘shtli,  baliqli,  quziqorinli  kuchli  shurvalar, 
kolbasa, s hur baliq, dudlangan  mahs ulotlar, konservalar,  ikra,  dukkakli 
donlar,  tuzlangan,  marinovkalangan,  achchiq  sabzavotlar,  shovul,  
shpinat,  qo‘ziqoron,  quruq  mevalar,  shoko¬lad,  qandolat  mahsulotlari, 
kakao, qiyin eriydigan yog‘lar (dumba va charvi yog‘lar)  
  O‘tkir  buyrak  etis hmovchiligi  paydo  bo‘lgan  holatlarda   parhez 
ovqatlanis h 7a -son parhez dasturxon asosida tuziladi. Be mor rats ionida 
oqs illar juda kam (20 -25 gr), uning xam 70 -75 % i hayvon oqs ili bo‘ lis hi 
kerak. Qabul qilinadigan s uyuqlik miqdori bir kun oldin be mor ajratga n 
siydik  miqdoridan 0,4 -0,5  l ortiq bo‘ lis hi kerak  
Nefrotik s indro m.  
Nefrotik s indrom buyraklar a miloidozi, s urunkali nefrit va kollage n 
kasalliklarida  kuzatiladi.  Bu  s indromda  katta  shis hlar,  siydikda 
oqsillarning 
ko‘p 
ajralishi 
(proteinuriya), 
gipoproteinemiya, 
giperxolesterine miya 
aniqla nadi. 
Bu 
kasallikda 
7V -son 
parhez 
dasturxon  tavs iya  etiladi.  Tayinlashdan  maqsad  –  s iydik  bilan 
yo‘qotilayotgan oqsillarni kompensatsiya qilish, shishlarni kamaytirish, 
oqsillar, yog‘lar va xo¬lesterin- almashinuvini yaxshilash. Bu parhezda 
oqsillar  ko‘paytirilgan,  yog‘lar  qisman  cheklangan,  karbon¬suvlar 
me’yorida  bo‘ladi.  Ratsionda  lipotrop  moddalar  va  vitaminlar 
ko‘paytirilgan, ekstraktiv moddalar, xolesterin, shovul kislotasi va qand 

---

206 
 
cheklangan,  osh  tuzi  va  suyuqliklar  juda  kam  bo‘ladi.  Taomlar 
odatdagidek  tayyorlanadi.  Go‘s ht  va  baliq  qaynatib  pis hiriladi  Ovqat 
tuzsiz tayyorlanadi. Tuzsiz taomlarning ta’mini yaxshilash uchun sirka, 
lavr  yaprog‘i,  tomat,  limon,  ukrop  va  petrushka  ishlatish  mumkin. 
Ovqatlanis h  tartibi 5 -6  mahal.  
  Parhezning tarkibi va kal oriyas i. Oqs illar -120-125 g (s hundan 60 -
65  %  hayvon  oqsili),  yog‘lar  –  80  gr  (uning  30  %  i  o‘simlik  yog‘i), 
karbons uvlar -400  gr  (s hundan  50  gr  qand),  kaloriyas i -2800.  Os h  tuzi-2 
gr. Erkin s uyuqliklar-0,8 l. gacha. Vitaminlardan A-3 mgr, V1, V2, V6-
6-8  mgr, RR -40  mgr,  S-200  mgr dan  kam bo‘ lmas ligi zarur.  
  Quyida  7v-son  parhez  das turxonning  bir  kunlik  taomno mas i 
keltirilgan.  
  Nonus htaga:  Tuxum  oqidan o mlet, sutli choy.  
  Soat 11.00 da:  Ivitilgan  qurquq  mevalar.  
  Tus hlikka:  Qiymali  mastava  (parhez  us ulida  tayy orlangan)  1/2  p, 
bodring salati, kartos hkali qunon,  limon choy.  
  Soat 16.00 da:  Yangi olma.  
  Kechki  taomga: Qaynatilgan  go‘s htdan parhez dimlama.  
  Kechga: C huchuk qatiq  yoki kefir.  
  Be morda  s his hlar  juda  katta  bo‘lsa,  2 -3  kun  davo mida 
engillas htiruvchi  kun lar  (kartos hkali,  guruchli  kompotli,  mevali,  
sabzavotli) tavs iya etiladi. Agar be morda buyrak etis hmovchiligi paydo 
bo‘lsa,  parhezda  oqsillar  kamaytiriladi  va  bemor  7a -son  parhez 
dasturxonga  o‘tkaziladi.  Nefrotik  sindrom  bilan  kechadigan  surunkali 
nefritning  kuchayis hi  kuzatilsa,  7V -  son  parhez  dasturxonda  oqs illar 
miqdori 80 -100  gr  gacha ka maytiriladi.  
  Nefrotik 
sindrom 
bilan 
og‘rigan 
bemorlarning 
ahvoli 
yaxs hilangach, 
7-s on 
parhez 
dasturxonga  o‘tkaziladi.  Buyrak 
etis hmovchiligida  dieta  buyrak  koptokchalar i  filtrats iya  darajas iga  va 
qonda  kaliy  tuzi  mochevina,  kreatinin  kabi  azot  qoldiqlari  miqdoriga 
mos o‘zgartiriladi.