Klinik dietologiya va nutrisiologiya

Ortiqcha vazn va semizlik kasalligi tashhisi va dietoterapiyasi 
Orticha  vazn  va  semizlik  –  surunkali  kasallik  bo‘lib,  inson  tanasida  modda 
almashinuvi buzilishi natijasida patologik ortiqcha yog‘ to‘qimalarini to‘planishidir.  
Inson organizimida ko‘p miqdorda yog‘ to‘qimalarga to‘planishi ortiqcha vazn 
va semizlik bo‘lib, u quvvatni musbat muvozanati natijasida yuzaga keladi.  
Rivojlangan davlatlarda 58-60% erkaklar va 50% ayollar ortiqcha vaznga ega, 
shuningdek  20-22%  erkaklar  va  24-26%  ayollar  semizlik  kasalligiga  duchor 
bo‘lgan.  
O‘rta  va  yosh  odamlarda  yurak  –  qon  tomir,  insult,  qandli  diabet  va  boshqa 
kasalliklardan  o‘lim  holati  semizlik  darajasiga  proportsional  o‘smoqda.  Dunyo 
axolisining 1.4 miliardga yaqini ortiqcha vaznga ega, hamda 500 millioni semizlik 

---

222 
 
kasalligiga  duchor  bo‘lgan.  AQSh  da  65%  va  Evropaning  46  davlatida  semizlik 
kasalligi tarqalishi axolini 45-50% ini tashkil etadi. Respublikamiz 45-64 yoshdagi 
axolisining  44.6%  noratsional  ovqatlanish,  jismoniy  xarakatning  keskin  kamligi, 
ortiqcha  vazn  va  semizlikdan  aziyat  chekib  kelmoqda.  Jaxon  sog‘liqni  saqlash 
tashkilotining ma’lumotiga ko‘ra ortiqcha vazn va semizlik asosida rivojlanadigan 
kasalliklar  ko‘pincha  noratsional  ovqatlanish,  gipodinamiya  va  kun  tartibini 
noto‘g‘ri  tashkil  etishdan  kelib  chiqadi.  Lekin,  tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki 
semizlik  kasalliigini  kelib  chiqishi  va  rivojlanishida  genetik  omillar  ham  muxim 
axamiyatga  egadir.  Eksperemental  tadqiqotlarda  ishtaxani  boshqaruvchi  beshta 
genlar aniqlanib, birinchisi yog‘ to‘qimalaridagi oqsil bo‘lib leptinni kodlashtiradi, 
ikkinchi  leptin  retseptorni  miya  to‘qimasida  va  qolgan  uchta  genlar  esa  nerv 
impulsini  leptin  retseptorlari  orqali  o‘tkazishiga  ta’sir  ko‘rsatadi.  Yana  bir  necha 
genlar  indentifikatsiya  qilingan  bo‘lib,  ular  tashqi  va  ichki  omillar  ta’sirida 
mutatsiyaga uchraydi va semizlikka olib kelishi mumkin. Shuningdek, gipotireoz va 
Kushing  sindromi  tana  vaznining  bemorlarda  keskin  oshishiga  sabab  bo‘ladi. 
Semizlik ko‘pchilik noinfektsion kasalliklar va o‘lim holatini ko‘paytirdi. Semizlik 
oqibatida ko‘pincha arterial gipertoniya, yurak ishemik kasalligi, 2- tip qandli diabet, 
endokrin  kasalliklar,  metobolik  sindrom,  bo‘g‘imlarda  degenerativ  o‘zgarishlar, 
nafas  a’zolari  kasalliklari,  insult,  psixosotsial  o‘zgarishlar  kuzatiladi.  Semizlik 
kasalligda  yo‘g‘on  ichak,  to‘g‘ri  ichak,  biliar  tizimda  rak  kasalligi,  ayollarda  esa 
bachadon  va  ko‘krak  bezlari  kasalliklari,  o‘t  qopida  tosh,  xoletsistit, 
tromboemboliya holatlariini ham rivojlanish xavfi yuqori.  
Semizlik ta’sirida a’zo va to‘qimalarning kasallanishi:  
  Yurak koronar tomirlar patologiyasi, kardiomegaliya, yurak etishmovchiligi, 
arterial  gipertenziya,  qandli  diabet,  metobolik  sindrom,  tromboemboliya  va 
tromboflebit,  o‘pka  gipoventilyatsiyasi,  giperlipidemiya,  o‘t  qopi  tosh  kasalligi, 
jigar  tsirrozi,  menstrual  davrni  buzilishi,  artrozlar,  ayniqsa  katta  bo‘g‘imlarda, 
hujayra immunitetini va to‘qima regeneratsiyasini kuchsizlanishi. 
Semizlik  kasalligini  tashxisi.  Bemorlar  anamnezida  kasallikni  dastlabki 
belgilari ya’ni tana vaznini ortishi darajasi, kasbiy va oilaviy anamnez, ovqatlanish 
xususiyatlari,  tartibi,  yot  illatlar  (chekish,  spirtli  ichimliklar  istemol  qilish, 
giyoxvandlik), jismoniy  faollik,  vaznni kamaytirishga  qaratilgan choralar, ayniqsa 
garmonal  preparatlar,  biologik  aktiv  qo‘shimchalar,  diuretik,  ich  ketkazuvchi 
preparatlar  qabul  qilgani,  shuningdek  psixologik  va  ijtimoiy  omillarni  aniqlash 
muximdir. 
Semizlik klassifikatsiyasi: Jaxon sog‘liqni saqlash tashkiloti 1997 yil semizlik 
kasalligining darajalari klassifikatsiyasini tana vazni indeksini TVI aniqlash asosida 
taklif etdi. 
  TVI  18.5  -24.9  kg/m²meyoriy  vazn  bo‘lib,  bu  holatda  kasallik  va  o‘lim 
ko‘rsatkichlari kam miqdorda bo‘ladi. 
  TVI 25.0 – 29.9 kg/m² meyoridan ko‘p bo‘lib, ortiqcha tana vaznini ko‘rsatadi 
va semizlik oldi holati hisoblanadi. 
  TVI  30.0  –  34.9  kg/m²  tana  vazni  yuqori  bo‘lib,  semizlikni  I  darajasi 
xisoblanadi.  

---

223 
 
  TVI  35.0  –  39.9  kg/m²  tana  vazni  juda  yuqori  bo‘lib,  semizlikni  II  darajasi 
xisoblanadi. 
  TVI  40.0  kg/m²  va  unda  yuqori  bo‘lsa,  tana  vazni  xaddan  tashqari  yuqori 
bo‘lib, semizlikni III – IV darajasi xisoblanadi.  
Tana  vazni  haqqoniy  va  ideal  holatlarini  qiyosiy  tekshiruvida  semizlik  IV 
darajada tafovut etiladi, ya’ni I darajada ortiqcha tana vazni 29 % gacha, II darajada 
tana  vazni  39-40%  dan  yuqori,  III  darajada  50-99%  va  IV  darajada  esa  haqqoniy 
tana vazni ideal vazndan 2 va undan ortiq marotaba oshadi.  
Ideal tana vazni quyidagi formula orqali aniqlanadi:  
  R - Bo‘y o‘lchami (sm) – 100 ꞊ M – Tana vazni (kg) ± 10 % 
  Tana  vaznini  bo‘y  uzunligiga  mos  kelishini  bo‘y  –  og‘irlik  ko‘rsatkichi 
quyidagi formula bilan aniqlanadi:  
I =(M ×100)/R  
M – og‘irlik (kg), bo‘y uzunligi (sm).  
I – indeks meyorida 37-40 bilan ifodalanadi.  
  Bo‘y va ko‘krak qafasi aylanasi o‘rtasidagi proportsionallik indeks:  
I =  (R ×100)/O 
R – bo‘y uzunligi (sm), O – ko‘krak qafasi aylanasi (sm). 
I – indeks meyorida 50-55 ga teng.  
  Pine indeks: Uchta ko‘rsatkich, ya’ni bo‘y uzunligi - (R sm), vazn – (M kg), 
ko‘krak aylanasi (O sm).  
I ꞊ R – (O + M)   
I – indeks me’yorida 20 atrofida bo‘ladi.  
Semizlik kasalligi kuchayib boruvchi, stabil (turg‘un)  va reziduval (ozishdan 
so‘ngi qoldiq) holatlarda kechishi mumkin.  
Vazn  ortishi  va  semizlik  tana  vazni  indeksini  (TVI)  ortishi  bilan  aniqlanadi. 
TVI  25  kg/m²  dan  yuqori  bo‘lsa  ortiqcha  vazn,  30  kg/m²  dan  yuqori  ko‘rsatkich 
semizlik hisoblanadi.  
Semizlik III daraja bosqichda kechadi, ya’ni TVI 30-35 kg/m² engil bosqich I 
daraja, TVI 35-40 kg/m² holda II daraja o‘rta og‘irlikda va 40 kg/m² dan yuqorisi III 
og‘ir  darajali  hisoblanadi.  TVI  dan  tashqari  tanada  ortiqcha  yog‘  qatlamlari 
joylashuvini  taqsimlanishiga  axamiyat  berish  lozim,  jumladan  qorin,  ko‘krak,  bel 
soxalari  yoki  tanani  pastki  qisimlarini  semirishi.  TVI  dan  tashqari  bel  soxasini 
aylanma o‘lchami ham axamiyatga ega bo‘lib, u erkaklarda o‘rtacha 100-105 sm, 
ayollarda esa 88-90 sm  ni tashkil etadi.  Bel aylanma o‘lchamini  ikki son aylanma 
o‘lchamlariga  nisbatini  ortishi  (erkaklarda  1.0  ayollarda  0.85  dan  yuqori)  turli 
kasalliklar, jumladan yurak – qon tomir kasalligi, metobolik sindrom, qandli diabet, 
insult va boshqa kasalliklarga yuqori moyillik tug‘diradi.  
Qorin bo‘shlig‘ida ortiqcha yog‘ moddasini yig‘ilishi TVI birday bo‘lgan holda 
teri osti yog‘ kletchatkalarida to‘planishi salomatlik uchun xavfli hisoblanadi.  
Klinik tekshiruv bosqichlari 
  Semizlik darajasini aniqlash uchun TVI hisoblash, ya’ni tana vazni (kg)/ bo‘y 
o‘lchami  (m²).  TVI  25-40  kg/m²  va  ortiq  holati  ortiqcha  tana  vazni  va  semizlik 
kasalligini uch bosqichdagi darajasini ko‘rsatadi.  

---

224 
 
  Tanada ortiqcha yog‘ qatlamini taqsimlanishini belgilash uchun bel aylanma 
o‘lchamini oyoq sonlarining aylanma o‘lchamlari nisbati aniqlanadi.  
  Musbat quvvat muvozanatini aniqlash uchun haqqoniy ovqatlanish holati va 
ovqatlanish tartibi bilan tanishiladi.  
  Asosiy modda almashinuvi aniqlanadi.   
  Teri osti yog‘ kletchatkasi qalinligi aniqlanadi. 
Semizlik kasalligi ta’sirida tana a’zolar va tizimlaridagi o‘zgarishlarni aniqlash 
uchun quyidagi laboratoriya va tibbiy jixozlar yordamida tekshiruv o‘tkaziladi.  
- Arterial qon bosimni o‘lchash va arterial gipertoniya darajasini aniqlash. 
-  Qand  zardobida  xolesterin,  triglitseridlar,  lipoproteinlar  (yuqori  va  past 
zichlikdagi) miqdori, lipaza, diastaza fermentlar aktivligini aniqlash yordamida yog‘ 
almashiruvi buzilishini belgilash. 
- Qon va siydikda glyukoza  miqdori,  glikemik profil  va glyukozaga  moyillik 
testi orqali qandli diabetni 2 tipini aniqlash mumkin.  
- Qon zardobida siydik kislotasini aniqlash giperurikemiyani xarakterlaydi. 
-  EKG  va  Exokardiografiya  tekshiruvlari  yordamida  yurak  –  qon  tomir 
kasalliklarini tashxislash mumkin. 
- Bosh miya qon tomirlarini angiografiyasida insult asoratlari aniqlanadi.  
- Rentgenografik tekshiruvda bo‘g‘imlarda osteoartroz kasalligi aniqlanadi.  
Ortiqcha vazn va semizlik kasalliklarida dietoterapiya tamoyillari. 
  Ovqat  ratsionida  ozuqaviy  quvvatni  uglevod  va  yog‘  mahsulotlari  hisobiga 
kamaytirish. 
  Oqsil  miqdorini  oziq  –  ovqat  mahsulotlarida  meyorida  yoki  ozgina  ko‘p 
miqdorda  bo‘lishii.  (To‘qimalarda  oqsil  kamayishini  oldinii  olish,  to‘qlik  xissini 
saqlash va quvvatni asosiy qismini oqsil xisobiga qoplanishi uchun). 
  Uglevodlarni  keskin  cheklash,  avvalo  qand,  qandolatlar,  shirin  ichimliklar, 
bug‘idoy oq unidan tayyorlangan non, xamirli taomlar va boshqalar. 
  Yog‘ mahsulotlarini cheklash, asosan o‘simlik yog‘i kun davomida 30-35 gr 
istemol  qilinishi  lozim,  chunki  ular  yog‘  moddalarinii  parchalaydigan  fermentlar 
faolligini stimulyatsiya qiladi.  
  Osh  tuzi  miqdori  kun  davomida  meyorida,  ya’ni  JSST  tavsiyasiga  ko‘ra  5 
grammdan oshmasligi kerak. Tuzni  kam  miqdorda  istemol  qilish ochlik  xissini  va 
ishtaxani pasaytiradi va tanada ortiqcha suv to‘planishini oldini oladi.  
  Suv  istemolini  faslga  bog‘liq  holda  cheklash  qaysiki  yog‘  parchalanishini 
tezlatadi.  Ishtaxani  oshiruvchi  va  quvvatni  ko‘paytiruvchi  spirtli  va  boshqa 
ichimliklar istemoli taqiqlanadi.  
  Ishtaxa  markazini  qo‘zg‘atuvchi  taomlar  va  mahsulotlar  (tuzli,  achchiq, 
dudlangan, konservalar, marinad qilingan mahsulotlar) ratsionga kiritilmaydi. 
Semizlikni  darajasiga  mos  holda  davolash  jarayonida  8,  8a  va  8-o  parhez 
dasturxonlari qo‘llaniladi.  
Semizlikni II-III darajasida, ya’ni tana vaznini 15-50% ga oshish holatida 8 – 
parhez dasturxoni tavsiya etiladi va uni kimyoviy tarkibi quyidagicha: 
  Oqsillar 120 gr (50% xayvon oqsili). 
  Yog‘lar 90 gr 

---

225 
 
  Uglevodlar 120 gr. 
  Quvvat darajasi 1800 kkal dan  
  Suv miqdori yuqori – 1- 1.2 litr. 
Parhezda  oqsil  moddalari  asosan  go‘sht,  baliq,  dengiz  mahsulotlari,  sut 
mahsulotlari, tuxum oqsili va dukkaklilar xisobidan bo‘lishi kerak.  
Yog‘ moddalari o‘simlik yog‘lari, sariyog‘ va smetana shaklida qabul qilinishi, 
uglevodlar esa sabzavotlar va mevalar shaklida qabul etiladi.  
Kun  davomida  5-6  marotaba  ovqatlanish  tavsiya  etiladi  va  ovqatlanish 
o‘rtasida meva va sabzavot istemol qilish tavsiya etiladi.  
Parhezda mumkin bo‘lmagan mahsulotlar: 
  Oliy va 1- navli bug‘idoy unidan tayyorlangan mahsulotlar va taomlar. 
  Makaron, kartoshkali, yormali, sutli sho‘rvalar. 
  Yog‘li go‘shtlar, o‘rdak, g‘oz go‘shtlari, sosiskalar, kanserva mahsulotlari.  
  Yog‘li qaymoq, tvorog, ryajenka, shirin yogurtlar, sho‘r va yog‘li pishloqlar. 
  Yog‘li navdagi baliq, ikra, dudlangan va yog‘dagi konserva baliqlar. 
  Yormalarni aksariyati grechka va perlovka bundan istisno. 
  Yog‘li, tuzli va o‘tkir sousi mahsulotlar, taomlar. 
  Shakar, shirin mevalar, muzqaymoq, qandolat mahsulotlari, qaxva, kakao. 
  Hayvon yog‘lari (mol, qo‘y, cho‘chqa va boshqalar) 
Semizlikni  3  darajasida  vazn  51-100%  ga  oshganda  8a  parhez  dasturxoni 
tavsiya etiladi va kimyoviy tarkibi quyidagicha: 
  Oqsillar 80 gr (70 gr xayvon oqsili). 
  Yog‘lar 60-70 gr (35 gr o‘simlik yog‘i). 
  Uglevodlar 90-100 gr. 
  Quvvati 1200-1300 kkal 
8a  parhez  8  parhez  dasturxonidan  uglevodlarni  keskin  cheklanishi  va  suv 
istemolini 0.8-1.0 litrgacha cheklanishi bilan farq qiladi.  
Semizlikni III-IV darajasida RF “Ovqatlanish instituti” tomonidan taklif etilgan 
8-0 parhez dasturxoni tavsiya etiladi. U 8 va 8a parhez dasturxonlari etarli darajada 
samara  bermaganda  statsionar  sharoitda  1  oydan  ko‘p  bo‘lmagan  muddatda 
belgilanadi.  
Kimyoviy tarkibi: 
  Oqsillar 40-50 gr. 
  Yog‘lar 30-40 gr. 
  Uglevodlar 50-70 gr. 
  Quvvat 600-800 kkal. 
Semizlik  kasalligida,  shuningdek  “vazn  kamaytiruvchi”  –  maxsus  parhez 
usullari  qo‘llaniladi.  Ushbu  usullar  semizlikda  dietoterapiyasidan  so‘ng  5-7-9 
kundan  so‘ng  qo‘llash  tavsiya  etiladi.  Ayniqsa  vazn  uyg‘unlashgandan  so‘ng, 
insulyar  apparatni  faoliyatini  engillashtirish  va  yog‘  qatlamlaridan  ortiqcha  suvni 
chiqarish uchun. Avval oqsilli, tvorogli yoki yog‘ moddali maxsus parhez usullari 
tavsiya etiladi.  
Vazn kamaytiruvchi oziq moddali maxsus parhezlar quyidagilar. 

---

226 
 
  Oqsilli – go‘sht yoki baliq yog‘siz navi 80 gr miqdorda kun davomida 5 mahal 
400  gr  va  sabzavotlar  100-150  gr  5  maxal  600-900  gr  istemol  qilinadi  (pamidor, 
karam, sabzi, bodring). 1-2 stakan shirin bo‘lmagan choy ichish mumkin.  
Tvorogli  parhez:  yog‘siz  yoki  yog‘i  9%  dan  oshmagan  tvarog  100  gr  dan  5 
mahal kun davomida 400-600 gr miqdorida istemol qilish va 2 stakan choy, 1 stakan 
namatak damlamasi va 2 stakan yog‘siz qatiq (kefir), umuman 1 litr suyuqlik ichish 
tavsiya etiladi.  
  Yog‘li (smetanali) maxsus parhezda 20-30% 80 gr smetana kun davomida 5 
mahal, ya’ni 400 gr va 1-2 stakan namatak damlamasi tavsiya etiladi.  
Ochlik bilan kechuvchi maxsus parhez turlari: 
  Olmali parhez: 1.5 kg olmani (dimlangan holda ham mumkin), kun davomida 
5 mahal istemol qilinadi.  
  Sutli  yoki  qatiqli  (kefir)  parhez:  ushbu  mahsulotni  250-300  gr  5  mahal 
umuman 1.2-1.5 litr kun davomida istemol qilish kerak.  
  Sharbatli  parhez:  600  ml  meva  yoki  sabzavot  sharbati  200  gr  suvda 
aralashtirib, yoki 800 ml namatak damlamasi 200 ml dan 4 mahal qabul qilinadi.  
  Arpali (ovsyannaya) parhez: 140 gr bo‘tqani 5 mahal, ya’ni 700 gr 1-2 stakan 
namatak damlamasi bilan qabul qilinadi.  
  Bodringli  parhez:  1.5  kg  bodring  300  gr  dan  5  mahal  tuzsiz  istemol  etish 
lozim.  
  Salatli  parhez:  1.3-1.5  kg  sabzavot  yoki  mevadan  tayyorlangan  salatni  250-
300 gr dan 5 mahal istemol qilish, o‘simlik yog‘i tuzsiz smetana bilan. 
  Maxsus  parhezni  to‘liq  ochlik  usuli  1-2  kun  muddatga  belgilanib,  odatda 
engillashtiruvchi  parhez  turlari  foyda  bermagan  holda  kun  davomida  1.5-2  litr 
mineral  suv  (Barjomi  shaklidagilar)  istemol  qilinadi  va  polivitaminlar  tavsiya 
etiladi.  
Shuningdek ortiqcha vazn va semizlikni davosida o‘simliklar ham qo‘llaniladi. 
Zanjabil (Imbir) – bu ta’m beruvchi ildizdan tayyorlangan ziravor davolovchi 
xususiyatga ham ega: organizmni modda almashinuvini yaxshilaydi va tezlashtiradi, 
shlaklar chiqishini ta’mirlaydi hamda qondagi xalesterin miqdorini kamaytiradi. 
Zira  –  ovqatga  solinadigan  va  yog‘  xujayralarining  to‘planib  qolishini 
kamaytirish orqali ozishga yordam beruvchi ajoyib ziravor. Bu ziravor ortiqcha vazn 
yig‘ilishining  oldinii  olishdan  tashqari,  oldindan  mavjud  bo‘lgan  ortiqcha 
kilogrammlardan qutilishga ham yordam beradi.   
Vanil – juda foydali ziravor bo‘lib, u past kaloriyali taomlarga unutilmas maza 
berib va ularni engil desert holiga keltiradi. Vanilin sababli organizm tezroq to‘yadi 
hamda o‘zining jalb qiluvchi nozik xidi bilan kayfiyatni ko‘taradi.  
Qalampirmunchoq  –  turli  xil  marinadlar,  sous,  pishiriqlarni  tayyorlashda 
hamda  go‘sht  va  sabzavotlarni  dimlashda  ishlatiladigan  ziravvor  vaznni  sezilarli 
darajada kamayishiga yordam beradi. O‘zining mast qiluchi xidi va o‘tkir achchiq 
ta’mi tufayli qalampirmunchoq kichik miqdorda glintveyn ichimligini tayyorlashda 
ishlatiladi, halq tabobatida esa antiseptik vosita sifatida ishlatiladi.  
Qora  murch  –  tarkibida  ortiqcha  yog‘ni  erishiga  xizmat  qiluvchi  hamda 
ortiqcha  kaloriyani  sarf  qiladigan  “piperin”  moddasi  mavjud.  Bundan  tashqari 

---

227 
 
murch  qorin  dam  bo‘lishida  va    ovqat  hazm  bo‘lmasligida  yordam  beradi  –  u 
organizmni isitadi, bu bilan undagi moddalar almashinuvini tezlashtiradi. 
Gorchitsa  (Xantal)  –  parhezli  ovqat  ratsionining  eng  kerakli  va  foydali 
ziravoridir. Bu ziravor ham organizimdagi moddalar almashinuvini tezlashtiradi va 
o‘z – o‘zidan ortiqcha vaznning ketishiga xizmat qiladi.  
Kardamon – bu zanjabilgullilar oilasiga mansub bo‘lgan dorivor yog‘ erituvchi 
xususiyatga  ega  bo‘lib,  ichaklarni  tozalaydi,  organizmdan  tuz  va  shilimshiqlarni 
chiqarib yuboradi.  
Kurkuma  –  juda  foydali  ziravor  bo‘lib,  qondagi  qand  miqdorini 
meyorlashtiradi,  organizmdagi  kaloriya  va  yog‘ni  eritadi  hamda  ichaklarda  qulay 
mikroflorani yaratadi.  
Yalpiz  –  dorivor  o‘simlik,  uning  barglari  ovqat  hazm  qilish  yo‘lini 
yaxshilovchi, safro xaydovchi va ko‘ngil aynashini bosuvchi xususiyatga ega.